ILUSTRAZIOA. KLASIZISMOA. XVII eta XVIII

1- Frantziako Antzerki klasikoa (XVII.mendea)

1601

Erret-familiak (patrocinio de la nobleza) eta gorteak babesten zituzten antzerki-konpainiak eta ordaintzen duenak hautatzen du. Horrela tragedien generoak garapena handia izan zuen. Musika, dantza, mimoa eta eskenategi erraldoi eta espektakularrak erabiltzen ziren. Antzerkigileek, gainera, hiru unitateak errespetatu behar zituen derrigorrean (espazio bakarra, leku bakarra, denbora bakarra: antzespenak ezingo du egun bat baino gehiago iraun).

Sarrera

1601

XVII eta XVIII. mendeetan Paris izan zen pentsamendu eta artearen erdigunea. Mendeotan arrazoimenaren garrantzia erabatekoa zen.( Entzikopedia, Rousseau,...). Mende bi hauen azken puntua 1789ko Frantziako Iraultzak jarri zuen. (Burgesia matxinatuko da, aristokraziaren pribilegioen eta gizarte antolamenduaren aurka)

Komedia

1622

Tragedia arloan aipatzekoak dira Pierre Corneille eta Jean Racine. Baina autorerik arrakastatsuena komedia arloan Molière izan zen.

Molière

Period: Jan 8, 1622 to Feb 17, 1673

Molière, bere familia ez desohoratzeko antzerkian lanean hasi zen. Hamabost urtez, Frantzian ibili zen antzezlari eta zuzendari moduan.
Parisera itzuliz gero, bere kontura teatro lanak idazten hasi zen.
Luis XIV.a erregeak miretsi egiten zuenez, konpainia sortzen lagundu zion. Etsai ugari izan zituen eta erregearen babesari esker salbatu zen.
Urte askotan, Molière asko mugitu zen antzezle lanetan, eta bidaia haiei esker ezagutza handia lortu zuen. 1664an hiru maisu lan zituen.

JAPONIA

1644

HAIKU-AREN URREZKO MENDEA

3- Literatura Neoklasikoa XVIII-XIX

1659

Europan garatu zen mugimendu artistikoa izan zen XVIIItik XIXra . Barroko eta rokokoaren gehiegikerien aurkako erreakzioa izan zen, eta antzinate klasikoaren eta zibilizazio greko-erromatarraren oroimena izan zuen ardatz. Eredu klasikoak kopiatzen ziren, oso era zehatzean aztertuz. Printzipio nagusiaren muina, arrazoia sentimenduari gailentzean zetzan.

Inglaterrako Literatura Neoklasikoa

1659

Neoklasizismoa XVIII. mendearen bigarren erdialdean eta XIX. mendearen hasieran Europan garatu zen mugimendu artistikoa izan zen. Barroko eta rokokoaren gehiegikerien aurkako erreakzioa izan zen, eta antzinate klasikoaren eta zibilizazio greko-erromatarraren oroimena izan zuen ardatz.

Daniel Defoe (1660-1731)

1660

Londresen jaio zen. Negozioetan eta merkataritzan aritu zen eta bere garaiko gatazka politikoetan parte hartu zuen. Kazetaria ere izan zen, bederatzi urtetan zehar, Ingalaterrako kazetaritzan zedarri itzela izan zuen The Review egunkaria argitaratu zuen.
Bere bizitzan zehar, zenbait panfleto, satira eta libelo idatzi zituen Horietako batzuengatik atxilotua izan zen behin baino gehiagotan.

Jonathan Swift (1667-1745)

1667

Dublinen jaio zen, eta hango unibertsitatean graduatu zen. Elizgizona egin eta herrixka batetako bikario legez lan egin zuen.
Bere bizitza, emakume biren maitasunak markatu zuen,azken urteetan zoratzeko zorian izan zen. Swift-ek ospe unibertsala Gulliver-en bidaiak(1726), abentura liburua eta sarri askotan egoera barregarriz josiriko kontakizun fantastiko sinestezinari esker lortu zuen.

Montesquieu

Period: Jan 18, 1689 to Feb 10, 1755

Sortu zuen botereen banaketaren teoria, estatuaren botereak banatzea defendatu zuen. Pentsamendua Ilustrazio frantsesaren izpiritu kritikoan sartzen zen;Tolerantzia erlijiosoa,askatasunaren bilaketa eta zoriontasunaren kontzeptu zibikoa.Bi dira gizarteak aztertzeko ekarpenak:
- Gizartearen errealitatea zientifikoki azaltzeko metodo analitikoa eta positibista erabili.
- Gertaera sozialak gertatzen diren moduan, arrazionalki interpretatu daitekeen ordena eta arrazoi bat existitzen dela.

Matsuo Basho

1694

japonierazko idazlea izan zen. Haiku olerki estiloaren sortzailea, poema-molde horren maisu nagusitzat hartua da. Matsuo Bashōren poemak hitz lauzko testuen artean ageri dira, egunkari edo bidaia kontakizunetan bereziki, eta une hautatuak, hunkipenak, gogoetak islatzen dituzte. Haren lanik ospetsuena Oku no Hosomichi ("Okurako bide estua") da, 1689an argitaratua.

Voltaire

Period: Nov 21, 1694 to May 30, 1778

Garaiko politikan eragile izan zen eta bere lan filosofikoetan intolerantzia eta obskurantismoa kritikatu zituen. Literatur lanak oso ugariak izan ziren, olerkaria eta dramaturgoa ere izan baitzen. Lan horretan protagonistaren berezko onginahiak uneoro gizartearekin talka egiten du.

Ilustrazioa

1701

Argien Garaia edo Ilustrazioa XVII. eta XVIII. mendeetako kultura higikundea izan zen, gizonaren funts eta oinarritzat arrazoia hartzen zuena. Ingalaterran hasi zen eta Frantzian, Alemanian eta Espainian ere mamitu zen. Eragin politikoa, zientifikoa, ekonomikoa eta soziala izan zuen. Euskal Herrian, Euskalerriaren Adiskideen Elkartea da garai hartako emaitzarik nabarmenena.

Ingalaterra eta Eskoziaren Batasuna

1707

Britania Handia sortu zuen batasun hori egiterakoan

Jean-Jacques Rousseau

Jun 16, 1712

-Emilio o De la educación (1762): eleberriaren eta hezkuntzarako tratatuaren arteko lana izan zen. Sekulako eragina izan zuen etorkizuneko pedagogian.
-Aitormenak: San Agustinen lehenengo espiritu-autobiografia izan zen.

Jean-Jacques Rousseau

Jun 18, 1712

Genevan jaio zen,1712ko ekainaren 28a eta Ermenonville,1778ko uztailaren 2a hil zen. Suitzar idazle, musikagile eta filosofoa izan zen, frantsesez idazten zuena. Ilustrazioko pentsalari nagusietako bat izan zen. Kulturak eragiten zituen eta sentimenduaren garrantzia azpimarratu zuen.Horregatik izan zen sentsibilitate erromantikoko ideiak aurreratu zituena.

Jean-Jacques Rousseau

Jun 18, 1712

Rousseauren lanak:
-Bere ideia politikoak defendatzeko El contrato social (1762)idatzi zuen eta lanean adierazi zituen sortzen eragin handia izan zuten Frantziako Iraultzan.
- La Enciclopedia lanean parte hartu zuen musikari buruzko artikuluak idazten.
-Hëloise berria (1761): eleberri epistolar luzea da eta maitasuna eta eginbeharren arteko norgehiagoka kontatzen du. Sekulako arrakasta lortu zuen.

Utrech-eko ituna

1713

Utrechteko Ituna edo Utrechteko Bakea hitzarmen-sail bat izan zen, Espainiako Ondorengotza Gerrari amaiera eman ziona. Itunaren ondorioz, Espainiak Europan zituen hainbat lurralde galdu zituen: Menorca, Gibraltar, Sizilia, Napoli eta Sardinia, besteak beste. Filipe V.a Espainiako eta Ameriketako kolonietako errege izatea onartu zen Utrechteko Itunean, baina Frantziako koroan zuen eskubideari uko egin behar izan zion.

Denis Diderot

Period: Oct 5, 1713 to Aug 31, 1784

Bere bizitzaren zatirik handiena Entziklopedia (1751-1772) burutzen eman zuen, horren zuzendaria izan baitzen. Garaiko beste hainbat idazle handiren laguntzaz, tartean Voltaire, Rousseau eta Montesquieu, eszeptikoa eta arrazionalista zen Diderotek Entziklopedia elizaren boterea, superstizioa, jarrera kontserbadorea eta garaiko ordena erdifeudalaren kontrako kritikarako tresna gisa erabili zuten. Ondorioz, elizaren eta monarkiaren kritika guztien helburu bihurtu ziren.

Espainiako Erreal Akademiaren Sorrera

1714

RAE urtebete lehenago sortu zen, baina 1714ko urriaren 3an izan zen Espainiako Felipe V. erregeak, lehen Borboikoak, bere konstituzioa onartu zuena

2- Ilustrazioa eta XVIII. mendeko saiakera eta nobela Frantzian. ENTZIKLOPEDISTAK

1715

Ilustrazioa Europan, batez ere Frantzian, Ingalaterran eta Alemanian XVIII. mendean garatzen den kultura mugimendua da. Hauek izan ziren mugimendu intelektual horren ezaugarriak:
- Arrazionalismoa.
- Enpirismoa.
- Kritizismoa.
- Ezagutzaren desioa.
- Utopismoa.
- Garapena eta zoriontasuna.
- Erreformismoa.
- Ideologia berria unibertsitateak eta akademiak.

Literaturari dagokionez

1715

Literaturari dagokionez, garai horretan sortu zen Frantzian filosofia ilustratua eta Europan zehar zabaldu zen, ideia arrazionalista eta erreformista berritzaileei esker. Literaturara jo zuten beraien pentsamoldea zabaltzeko. Genero gehienak landu zituzten. Gogoeta, kritika eta satira baliatuz, gizartearen zutabe erlijioso eta politikoak eraitsi zituzten, bertan Voltaire, Montesquieu eta Rousseau nabarmendu ziren

Frantziako Luis XIV. hilketa

1715

Luis XIV.a erregea XVIII. Mendearen hasieran hil zen hankako gangreneagatik, bere agonia Frantziako hegemoniaren gainbeheraren hasierarekin bat etorriz.

Yosa Buson

1716

Japoniako Osaka inguruan jaioa, XVIII. Mendeko Haiku maisu handietako bat eta bunjinga margolari japoniar nabarmena izan zen.

Robinson Crusoe

1719

Daniel Defoe idazle ingeles ospetsuaren lanik ospetsuenetako bat da. Protagonistaren fikziozko autobiografia da, 28 urte igarotzen dituen ingelesezko naufrago bat, Orinocoren bokalean dagoen Trinidad eta Venezuelako kostaldetik gertu dagoen urrutiko uharte bakarti batean. Robinson Crusoe bikaintasunez abentura eleberri klasikoa da. Lan hau, oro har, protagonistaren izenarekin ezagutzen den arren, jatorrizko izenburua, bere lehen edizioaren azalean agertzen den moduan

Gutun Pertsiarrak

1721

Gutun Pertsiarrak, Charles Louis de Secondat-en, Montesquieuko baroiaren, nobela epistolar satirikoa da. Salduenetakoa bihurtu ondoren, Louis XVeko lehen ministroak, Dubois kardinalak, debekatu egin zuen eta, azkenik, Aita Santuak 1762an aurkibidean sartu zuen. Liburu ironikoa da, luze laburra baina eduki sakona duena, non, bere protagonisten ekialdeko begiradaren bidez, mendebaldeko ohiturak kritikatzen diren, batzuetan umore beltzera jo eta Frantziako gortea etengabe iseka egiten du.

Moll Flanders

1722

D. Defoe Idazlea, Moll Flanders antzerki "moral" eleberri pikareskotzat hartu izan da, eta, zalantzarik gabe, bi generoen ezaugarriak ditu. Moll eleberri pikareskotzat jotzen da, klase baxuko pertsonaia da, klase sozial desberdinetan zehar mugitzen da bere buruarekin aurrera egin nahian. Tragedia bat dela uler liteke, Moll-ek gaitz guztiak pairatzen baititu akats bakarrarengatikHistorialarien ikuspegitik, Moll Flandersek informazio baliotsua eskaintzen du krimenaren munduko bizitzari.

Gulliver-en bidaiak

1726

Lehen bidaian, Gulliver osagile bidaia zalea itsasoan galtzen da eta igerika Liliput uhartera heltzen da,bertan gizon ninino batzuek preso hartzen dute. Bigarrenean,Brobdingnaera, erraldoien herrialdera doa. Hirugarrenean, Lupata uhartera eta Luggnaggera bidaia egiten du.

Gulliver-en bidaiak

1726

Azkenean, zaldien lurraldera iristen da. Azkenik, Gulliverrek Ingalaterrara itzultzea lortzen du. Irudimenezko lau lurraldeetako bidaia munduaren satira garratza bihurtzen du,gizakiaren ikuspegi pesimista eta ezkorra eskaintzen.

Filosofia gutunak

1734

Voltaireren filosofia gutunek tolerantzia defendatzen dute, ekonomia eta bizikidetza sustatzeaz gain, kultura eta askatasuna egotea ezinbestekoa dela argudiatuta. Gai sozial eta politikoei buruzko bere pentsamenduak azaltzen dituen lehen lana da, neurri handi batean garai hartako erregimen ingelesak inspiratuta, Britainia Handiak Frantziarekiko "nagusitasun intelektuala" mantentzeraino. Liburu honek eskandalu publikoa eragin zuen

Legeen izpiritua

1748

Legeen izpirituak botere betearazlea, botere legegilea eta botere judiziala kontzeptuez hitz egiten du baina, batez ere, hiruren harremanaz. Montesquieuk pertsona batek bere irudian kontzentratu behar dituen teoria absolutistak baztertzen ditu eta "botere orekaren" aldeko apustua egiten du. Egile frantsesaren arabera, botere betearazleak, legegileak eta judizialak ez lirateke esku berdinetan pilatu behar.

Goethe

Aug 28, 1749

Johann Wolfgang von Goethe; Poeta, eleberrigile, antzerkigile eta naturalista alemaniarra zen, Erromantizismoaren laguntzaile nagusia, eragin handia izan zuen mugimendua.
Lan aipagarriak:
Splendor.
Werther gaztearen penak.
Wilhelm Meister-en ikasten urteak.
Hautazko kidetasunak.
Prometeo.
Kolorearen teoria.
Ekialdeko eta Mendebaldeko Divan.
Der Erlkönig.

Entziklopedia

1751

Entziklopedia giza jakintzaren bilduma bat da. Hitza grezierazko enkyklios paideia terminotik dator (hitzez hitzeko itzulpena "guztia zirkulu batean" da; esanahia, aldiz, "hezkuntza orokorra" da). Entziklopedia, berriz, munduko eta kulturako gauza edo errealitateei buruzkoa da

Luis XIV.aren mendea

1751

Louis XIV.aren mendea Voltaire filosofo, historialari, poeta eta idazle frantziarrak idatzitako literatura lana da. Dena aztertzea da kontua, istorio oso bat da nolabait. Voltairek politikaz, erlijioaz, literaturaz hitz egiten du eta ondorioztatu du aurrerapen batzuk egongo direla. Liburuaren aurkibidea hartuta, biltzen dituen 39tik 24 lehenengo kapituluak Luis XIV.aren nazioarteko politikari eskainitakoak dira, nahiz eta Voltairek ez dituen gertaerak garrantzitsutzat jotzen.

Karlos III.

1759

Aita Filipe V.a eta ama Elisabetta Farnese zituen. 1729an, Augusto III.a, Saxonia eta Lituaniako duke eta Poloniako erregearen Maria Amalia alabarekin ezkondu zen. Parmako duke eta Napoli eta Siziliako erregea izan zen lehendabizi. Gero, anaierdi zuen Fernando VI.a hil zenean, Espainiako errege bihurtu zen.

Filosofia osagaiak

1759

D´Alembert egilea da

Kandido

1759

Voltairek, bere bizitzako ibilbidea idazten du lan honetan. Bistako arrazoiengatik, ez da autobiografia. Hala ere, Kandido heroiaren bilakaera psikologikoa aztertzen badugu eta bere egilearen bilakaerarekin alderatzen badugu, ondoriozta dezakegu azken honek liburuan islatzen duela filosofo gisa egin zuen ibilbidea, Mondain geroztik, bere lehen lana izan baitzen baikortasun handia du Cándidok, bere azken lana, bere ezkortasun moderatua erakusten duen arte.

Eloisa berria

1761

Jean-Jacques Rousseauren eleberri egilea da, Eloísa Eloísa eta Pedro Abelardoren istorioan inspiratuta dago, errendizio sublimeak maitasun grina apurka-apurka gainditzen baitu.
Aurkezten den fikziozko generoa gorabehera, lana teoria filosofikoz josita dago, zeinarekin Rousseauk autonomiaren eta benetakotasunaren balio moralak aztertzen dituen, honen etika printzipio moral arrazionalen aurrean lehentasuna emateko: gizarteak eskatzen duena betetzeko.

Emilio

1762

Emilio, Jean-Jacques Rousseauk idatzitako gizakiaren izaerari buruzko tratatu filosofikoa da, "bere obra guztien artean onena eta garrantzitsuena" zela uste baitzuen. Testuak gizabanakoak gizartearekin duen harremanari buruzko arazo politiko eta filosofikoak jorratzen ditu, batez ere gizabanakoak bere ontasun naturala nola gorde dezakeen adierazten du, halabeharrez hondatuta dagoen gizarte batean parte hartzen duen bitartean.

Katalina II.

1762

Errusiako enperatriza izan zen 34 urtez (1762ko ekainaren 28tik hil arte). Haren agintaldia despotismo onberaren adibideetako bat da.

Kobayashi Issa

1762

Idazle japoniarra zen, Kobayashi Nobuyuki jaioa eta Yataro ezizena gaztetan . Ospetsua da haikuen egilea izateagatik.

Josulagunak Frantziatik kanpo

1764

Despotismo Ilustratuarekin bat egiten zuten monarkiek Lagundia kanporatu zuten, esaterako Espainiako Monarkian 1767an, eta, 1773an, Klemente XIV.a Aitasantuak ordena desegin zuen. Hurrengo hamarkadetan kanporatze neurria errepikatuko zen herrialde desberdinetan.

Filosofia hiztegia

1764

Voltaireren lana da, alderdi filosofikoaren ideia nagusiak biltzen zituen hiztegi bat idazteko proiektua 1750 inguruan sortuko zen Frederiko II.a Prusiako erregearen zirkuluan, garai hartan Voltaire bizi zen gortean. 1752an Berlinera iritsi zen Prades-eko abadea, L'Encyclopédie-ren kolaboratzailea, Frantziatik kanporatua Lockeren ideiak teologia teologian zabaldu zituelako, eta horrek gidatutako zuhurtzia gaindituz konpendio bat egitera bultzatuko zituen.

Josulagunak Espainiatik Kanpo

1767

kanporatzeko erregeak, Carlos III.ak, agindu zuen aurreko urteko herri istiluen bultzatzaile izan izana leporatuta, Esquilache-ren Mutinua izenarekin ezaguna.

Werther gaztea

1774

Johann Wolfgang von Goethe-ren nobela epistolar erdi-autobiografikoa da. Eleberriaren pertsonaia nagusia, Werther, pertsonaia sentikor eta sutsuko gaztea da, Charlotte-rekin maitemindu zena, beste gizon batekin konprometituta dagoen emakumea. Werther beste emakume askoren interesa pizten duen gizon ederra da, baina maite ez duen Charlotte-rekin maiteminduta dago eta nahi ez duen maitasunak eragindako min bizia izan arren, Wertherrek adiskidetasun intimo bat garatzen du berarekin.

Estatu Batuetako Independentzia

1776

Britainia Handiak Ipar Amerikan zituen Hamahiru Kolonien eta Britainia Handiaren arteko gerra izan zen, 1775etik 1783ra bitartean gertatua. Yorktowngo setioan britainiarrek izandako porrotak eta Parisko Ituna sinatzeak amaitu zuten gerra. Virginia estatuan Gizakiaren eskubideen adierazpena egiten dute. Gizakiaren eskubideen lehen adierzpen modernotzat hartzen da.

Frantzia Iraultzaren Hasiera

1789

Frantzian aldaketa azkar eta sakonak ekarri zituen prozesu sozial eta politikoa izan zen. 1789tik aurrera Frantzian eta bere kolonietan izandako asaldura sozial eta politiko sakona izan zen. Iraultzak monarkia garaitu zuen, errepublika bat ezarri zuen, asaldura politikoko aldi bortitzak katalizatu zituen eta, azkenik, Napoleonen agindupeko diktadura batekin zen, bere printzipioetako asko Mendebaldeko Europan eta harantzago konkistatu zituen eremuetara eraman zituena.

George Washington

1789

Ameriketako Estatu Batuetako armadako buruzagia izan zen Independentzia Gerraneta, Britainia Handiari gailendu ostean, Estatu Batuetako (AEBetako) lehen presidentea izan zen.

Luis XVI, ren Heriotza

1793

Konbentzio Nazionalak urtarrilaren 17an kondenatu zuen erregea heriotzara kondenatuta, Marat-ek proposatutako ahots bidezko bozketan, eta bertan heriotza zigorra ezarri zitzaion 387 botorekin 334 botorekin bizi osorako kartzela zigorra edo erbesteratzeagatik.

Napoleonek Boterean

1799

Eestatu kolpea eman zuen 1799an; horren ondoren, Errepublikako Lehen Kontsul izendatu zuten. 1802an, biziarteko kontsul izendatu zuten, eta, 1804an, bere burua "Frantsesen enperadore" bilakatu zen.