-
Period: 1453 to
Gizarte Estamentala
Antzinako Erregimeneko gizartearen ezaugarri nagusia bere izaera desberdina zen. Izan ere, argi eta garbi bereizitako bi taldetan banatuta zegoen: estamentu pribilegiatuak (noblezia eta kleroa) eta estamentu ez-pribilegiatuak ( Hirugarren estatuko jendea). Azken hau, batez ere, nekazariek, artisauek eta merkatariek osatzen zuten. Beraz, gizarte itxi bat zen, non ia ez zegoen igoera soziali. Jaiotzez erabakitzen zen estamentu bakoitza.
Ander G. -
Period: 1453 to
Politika
Monarkia absolutua edo, gutxi gorabehera, monarkia autoritarioa. Eremu honetako tentsio nagusia boterea zentralizatzearen eta era guztietako pribilegioak (pertsonalak, estamentuzkoak eta lurraldekoak) errespetatzearen artean gertatzen dena da. Pribilegio horiek jurisdikzio eta foru ugari zituzten.
Ander s. -
Period: 1453 to
Antzinako erregimena
Antzinako Erregimena Europan 1789ko Frantziar Iraultzaren aurretik nagusitu zen sistema politiko eta soziala izan zen. Egitura feudala izan zuen ezaugarri, gizartea estamentutan banatuta zegoela (Erregea, pribilegiatuak eta hirugarren estatua), pribilegio eta desberdintasun nabarmenekin. Erregeak botere absolutua zuen, eta ekonomia nekazaritzan oinarritzen zen.Kritika asko izan zuen sistema honek berdintasun eza eta zergen ordainketengaitik, horrek mugimendu iraultzaileak ekarri zituen.
Ander G. -
Period: 1492 to
Merkataritza
Antzinako erregimenaren barne-merkazaritzak arazo asko zuen, baina kanpo-merkataritza asko garatu zen monopolioaren bitartez. Kontinenteen artean bultzatzeko merkataritza hiruko merkataritza zegoen. Hiruko merkataritza 3 kontinenteetan oinarritzen da, Afrika, Europa eta Amerikako Estatu Batuak. Afrikatik esklaboak bidaltzen ziren Amerikara, Amerikan lan egiteko eta lortutako lanen materialak, Europara bidaltzen ziren, hortik produktuak lortzeko. Garai hartan Merkantilismoa aipatzen da.
Mikel A. -
Westfaliako Bakea
Westfaliako Bakea terminoak Osnabrück eta Münsterko bi bake-itunak aipatzen ditu, 1648ko urriaren 24an sinatuak, azken hori Münsterko udaletxeko Bakearen Aretoan, Westfaliako eskualde historikoan, zeinekin Alemaniako Hogeita Hamar Urteko Gerra eta Espainia eta Herbehereen arteko Laurogei Urteko Gerra amaitu ziren. Itun hauetan parte hartu zuten Germaniako Erromatar Inperio Santuko enperadoreak Habsburgoko Fernando III.a.
GALDER.A -
Period: to
Adam Smith
Adam Smith filosofo eta ekonomista eskoziarra izan zen, ekonomia modernoaren aita. Bere lanik eraginkorrenak, "Nazioen Aberastasuna" , teoria ekonomikoa jorratu eta liberalismo ekonomikoa defendatu zuen. Smithek "esku ikusezina" bezalako kontzeptuak sartu zituen, norberaren interesaren bilaketa indibidualak ongizate orokorrera eraman zezakeela argudiatuz. Lehiari eta askatasun ekonomikoari buruzko ikuspegiak eragin iraunkorra izan du teoria ekonomikoan eta merkatu libreko politiketan.
Ander.S -
Mule Jenny
Mule Jenny iruten zuen makina bat izan zen, 1764ean James Hargreavesek asmatua. Gailu horrek izugarri murriztu zuen haria ekoizteko behar zen lana, eta langile bakar bati zortzi orga edo gehiago aldi berean maneiatzeko gaitasuna eman zion.
Ehungintzako lehen berrikuntza teknika garrantzitsua izan zen, eta industria iraultzari ateak ireki zizkionetako bat, horregatik, garai hartako sinbolotzat hartu zen.
Ander G. -
Lurrun Makina
Lurrun makina James Watt-ek sortu zuen 1769. urtean. Makina honek garrantzi handia du industria iraultzan. Hasiera batean meategietan erabiltzen zuten ura ponpatzeko, baina gero konturatu ziren zelan oso erabilgarria zela beste arlo batzuetarako, adibidez industria eta garraioa. Asmaketa honek animaliak ordezkatzen zuen, beste herrien arteko harremanak sustatu zuen,... Makina honek ez du aldaketa industrial bakarrik eman, baizik eta gizartean ere aldaketa handiak aipatu ahal dira.
Mikel A. -
Period: to
Amerikako Iraultza
Amerikako iraultza gatazka politiko eta militarra izan zen, hamairu kolonia britaniarren artean gertatu zena, amerikako iparrean kokatuta zeudenak.
Zergaren tentsioengatik eta ordezkaritzaren eskaziarengaitik bultzatu zena. Gudak amaitu zuen kolonien independentziarekin, Amerikako Estatu Batuen sorrera ekarri zuen Parisko tratatuarekin.
Prozesu baten ondorioz boterearen oreka eta oinarriak itxuraldatu ziren nazio berri bat sortzeko.
Ander G. -
Amerikako Independentziaren Adierazpenaren idazketa
Amerikako Independentziaren Adierazpenan, nagusiki, Thomas Jeffersonek idatzi zuen 1776an. Baina, idazketan ere John Adams, Benjamin Franklin, Roger Sherman eta Roger Livingstonek parte hartun zuten, bosten komitea deituriko talde politikoa. Hona hemen idatzi zutenaren laburpen bat:
"Egia hauek berez nabaritzat jotzen ditugu: gizaki guztiak berdinak sortuak direla, beren sortzaileak eskubide natural batzuk ematen dizkiela, horien artean: bizitza, askatasuna eta zorionaren bilaketa."
Ander G. -
Saratoga-ko Guda
Saratoga-ko guda oso garrantzitsua izan zen Amerikako Independentzia gerran. Guda osatzen zuen Burgoyneko tropa britaniarrak eta Gates eta Arnolden tropa Amerikanarrak. Estrategikoki hobeagoak izan ziren amerikanoak, horren ondorioz guda oso garrantzitsuak gainditu zuten Britania Handiko armadari. Gertaera honek egin zuen Frantzia Amerikako Estatu Batuekin elkartzea eta horrela guda jarraitu zuen.
Mikel A. -
Ehungintza
Industria iraultzan zehar (1760-1840), ehungintza, produkzio artisaua izatetik produkzio guztiz mekanizatu batera aldatu zen. Non biharginak bakarrik zeuden iruteko eta ehuntzeko makinaria gelditu ez zezan.
Aldaketa hau posible egiteko oso garrantzitsua izan zen lurrun makinari esker gertatu zen.
Ander G. -
Period: to
Indrustializazio prozesua
Industrializazioa XVIII. eta XIX. mendeetan hasi zen, eta eskuzko ekoizpena makineriara aldatu zen manufaktura eta nekazaritza bezalako sektoreetan. Berrikuntza teknologikoak sustatuta, hala nola lurrun-makinak, ekoizpena eraldatu zuen, fabrikak eta masa-ekoizpena sortuz. Prozesu horrek migrazio masiboa eragin zuen hiriguneetara, eta gizarte- eta lan-egiturak berrantolatu ziren. Ander.S -
Period: to
Nazionalismoa
Nazionalismoa, kultura, historia edo hizkuntza bezalako alderdietan oinarritutako nazio partekatu batekiko identifikazioa eta leialtasuna nabarmentzen dituen ideologia da. XIX. mendean sortu zen, bateratze eta independentzia mugimenduak bultzatuz. Kohesioa susta dezakeen arren, etnien arteko tentsioekin eta gatazkekin ere lotu izan da. Denboran zehar, nazionalismoak hainbat adierazpen eta ondorio izan ditu munduko politikan.
Ander S. -
Period: to
Iraultza Frantzesa
Monarkia eta estamentuen erregimenari buruzko desadostasuna, errepublikaren sorrera eta jakintza-burgesiaren sinesmena bereizi izan dituen prozesu historikoa da. Estatu-zatidurak, jendarteratze soziala eta gizarte-aldaketak eragingo zituen, eta herriaren parte hartze handia izan zen. Kontserbatzaileak eta errepublikazaleak arteko gatazka militar baten ondorioz, Napoleonen lidergoan Frantziako Iraultza amaitu zen, baina eredu sozial eta politikoak mundu mailan zabaltu ziren. Mikel A. -
Pilota jokoaren juramentua
Estatu Orokorrak antzinako erregimeneko estamentu guztien biltzarra zen, erabaki politikoak, ekonomikoak eta sozialak hartzen zutena.
Hirugarren estatua Estatu Orokorretik desagertzen da konturatzen delako nobleek eta kleroek beti bat egiten zutelako, orduan minorian zegoen erabakiak hartzeko.
Konstituzio berri bat egin arte ez zirela elkartuko esan zuten. Diputatuek batzar nazional berri bat eratzea erabakitzen dute, eta frantziako herriaren ordezkariak izatea. "Pilota joaren zina"
Ander G. -
Bastillaren Hartzea
1789ko uztailaren 14an, Frantziako herriak Bastillako gotorlekua hartu zuen, historiako iraultzarik garrantzitsuenetako bat hasiz. Ez bakarrik bere izaera politikoagatik, baita askatasun, segurtasun eta jabetza eskubideengatik ere. Gertaera horri esker 1789ko abuztuaren 26an Frantzian Gizakiaren eta Herritarren Eskubideen Adierazpena onartuko zen.
GALDER.A -
Assignat
Frantziako Iraultzan, assignat-ak sortu ziren gobernua finantzatzeko, diru-papera izan ziren. Hala ere, hiperinflazioa eta debaluazio masiboa eragin zuten. Kolapso ekonomikoaren ondorioz, 1796. urtean kendu egin zituzten zirkulaziotik, eta eragin iraunkorra izan zuen Frantziako ekonomian. Mikel A. -
Napoleonen golpe estatua
Napoleonen 1799ko estatu-kolpean, 18 Brumario bezala ezaguna, Frantziako Iraultzaren ezegonkortasun politikoa aprobetxatu zuen Direktorioa desegiteko. Kontsulatua ezarri zuen, lehen kontsul kargua hartuz. Kolpe honek bere boterea sendotu zuen, Lehen Errepublikaren amaiera markatuz. Napoleonek erreforma garrantzitsuak ezarri zituen, Napoleonen Kodea barne, eta 1804an bere burua enperadore izendatu zuen, Napoleonen aroa inauguratuz Frantzian eta Europan.
Ander S. -
Period: to
Karl Marx
Karl Marx filosofo eta ekonomista alemaniarra izan zen, Manifestu Komunistu ren egilekidea eta "Kapitala" ren egilea. Bere lanak sozialismoaren eta komunismoaren garapenean eragin zuen, sistema kapitalistaren kritikan eta klaseen borrokaren ideian zentratuz. Marxek eraldaketa sozial baten alde egin zuen, klase gabeko sistema baterantz, non ekoizpen-bitartekoak jabego komuna izango ziren. Bere ondareak eragina izan du teoria politiko eta ekonomikoan.
Ander.S -
Iraultza Burgesa (1820)
1820an, Europa Iraultza Liberalak izeneko matxinada eta mugimendu iraultzaileen lekuko izan zen. Espainian, Riegoren altxamenduak gobernu absolutista desafiatu zuen, aldi baterako erregimen liberala ezartzera eramanez. Italiak eta Portugalek ere antzeko altxamenduak izan zituzten independentziaren eta erregimen adierazgarrienen bila. Gertaera horiek erregimen monarkiko eta absolutisten aurkako asaldura-aldi bat markatu zuten.
GALDER.A -
Troppau Kongresua
Europa mailako herrialde garrantzitsuenak (Austria, Rusia eta Prusia), idea liberalen hedapenaren ardurarekin Troppau-eko kongresua sortu zuten 1820. urtean. Euren helburua zen egonkortasun monarkikoa mantentzea eta mugimendu iraultzaileak sahiestu. Kongresu hau beste kongresu batzuz egon zen jarraitua, adibidez: Laibach eta Verona, eta denak helburu berdinarekin.
Mikel A. -
Period: to
Iraultza Burgesak
Hiru iraultzak burgestar jendezalearen hazkundea erakusten zuten. 1820ean, Europako hainbat lekuetan izandako iraultzak ideiak zabaldu zituzten. 1830ean, Frantziako Iraultza, burgestar eredua sustatu zuen, liberalismoa eta demokrazia erabat sartuz. 1848an, oso handia izan zen. Hainbat kausak eragin zuten, barne krisi ekonomikoa, langile klasearen eskubideak eta burgesiaren indarrak hazi ziren. Baina, langileak bizi zuten eraso gehien. Iraultza honetan helburu berdina zegoen. Mikel A. -
Period: to
Victor Manuel II
Victor Manuel II.a Cerdeña Piamonteko erregea izan zen eta XIX. mendean italiar bateratzean berebiziko garrantzia izan zuen. 1820an jaio eta 1849an errege bihurtu zen. Bere gidaritzapean, Camillo Cavour eta Giuseppe Garibaldirekin lankidetza estuan aritu zen 1861ean Italiaren bateratzea lortzeko. Bateratzearen ondoren, Italiako lehen errege bihurtu zen, eta 1878an hil zen arte gobernatu zuen. Victor Manuel II.a Italiako Erresumaren sorrerara eramam zuen.
Ander.S -
Italiaren bateratze prozesuak
Italiako bateratze prozesua 19. mendearen hasieratik 1880. hamarkadaraino iraun zuen.
Bere helburua, hainbat lurralde txiki elkartzea zen.
Nazionalismoaren bateratze faktoreak hauek ziren:
Mazzini eta Garibaldiren lidertza bikaina.
Hainbat kongresu internazional, italiar estatua lotzen saiatu ziren.
Sardegna eta Piemontek estatu bezala bateratze prozesua lideratu zuten.
1860. urteko Garibaldiren lurren inbasiak.
Azkenik 1861ean bateratzea lortu turin izan zen hiriburua.
Ander G. -
Europako egoera Nazionalismoan
XIX. eta XX. mendeko Europako nazionalismoa hainbat talde etniko eta kulturalen nortasuna eta autonomia bilatzen zituen mugimendua izan zen. Italiaren eta Alemaniaren bateratzea bultzatu zuen, baina tentsioak eta gatazkak ere sortu zituen, bereziki Mundu Gerretan eta deskolonizazioan. Estatu berrien sorrera bultzatu zuen arren, eskualdean banaketa eta liskarren kausa ere izan zen.
GALDER.A -
Langile-mugimenduaren sorrera eta garapena
Langile-mugimendua XIX. mendeko industrializazio-prozesuaren ondorioz sortu zen. Langileen egoera eta lan-baldintzak okerragoak izaten hasi ziren fabrika eta industrietan. Lan-eskubideen aldeko borroka eta langileen sindikalismoa suspertu zen, geroago langileen legez kanpoko mugimendu sozial eta politiko gisa garatuz. Langile-mugimenduak ezabatzeko hobetzeko, lanaldiak murrizteko eta lan-kontratu kolektiboak lortzeko borrokatu du, langileen eskubideak defendatuz.
GALDER.A -
Kulturan Eragina
- urtean gertatutako iraultza burgesan artea eta literatura eragin handi bat ekarri zuen. Erromantizismoa aipatzen da. Artista famatu batzuk aipatu ahal dira, haietako bat Eugene Delacroix-ek, bere obretan aldaketa eta erresistentzia espiritua atzemanez. Adibidez: "La Libertad guiando al pueblo", Delacroix-en obra honek askatasuna eta justizia bilatzen zuen.
-
Iraultza Burgesa (1830)
- urteko iraultzan Karlismoaren kontrako borroka handia hasi zen. Burgesiak eta progresistak errepublika bat eta liberalismoa nahi zituzten, eta Luis Felipe I erregea aukeratu zuten. Baina langile klaseak eta hainbat sektoreek ere parte hartu zuten, bai ere errepublikaren aldeko esperantzarekin. Iraultza hauek, erabat gizarte-batasuna aldatzeko helburua zuten, baina burgesiak, azkenean, bere interesak baino gehiago defendatu zituen. Mikel A.
-
Washington, Robespierre, Napoleon, Metternich, Bismarck nor diren laburpena
- Washington: Estatu Batuetako lehen presidentea eta Estatu Batuetako independentezia lortzeko liderra.
- Robespierre: Frantziako Iraultza garaiko lider. Iraultza Bikaina zen.
- Napoleon: Frantziako militar garrantzitsua eta Europa osoan eragina izan du liderra.
- Metternich: Austriako ministroa eta Kongresu Berriko kide handiak.
- Bismarck: Alemaniako unifikazioa gidatu zuen lider garrantzitsua. Geopolitika estrategiak eta politika agresiboak erakargarritasuna.
GALDER.A
-
Iraultza Burgesak (1848)
Europan 1848. urtean, iraultza batzuk gertatu ziren, herrien udaberria izenez ezagutzen direnak. Iraultza horiek burgesiari eragin zioten. Arrazoiak hauek izan ziren: nahigabe soziala, politikoa eta ekonomikoa. Burgesia, erdiko klasearen ordezkaria zena, eskubide politikoak eta askatasun indibidualaren bila zeuden. Askok nazionalismoan ere sinesten zuten. Hala ere, 1848. urteko iraultzak emaitza desberdinak lortu zituen, non herrialde batzuek aldaketak lortu zituzten.
Ander G. -
Iraultza Burgesak( Luis Felipe I. Abdikazioa)
Luis Felipe I.a 1848ko otsailean abdikatu zuen 1848ko iraultzan. Iraultza gobernu monarkikoarekin eta tentsio sozioekonomikoekin pozik ez egoteak bultzatu zuen abdikazioa. Luis Felipe I.ak, "Hiritar Erregea" bezala ezaguna, kritikak egin zituen bere kudeaketagatik eta goi klaseari mesede egiten zioten politikengatik. Abdikazioa Parisen izandako protesta gogorren ondoren gertatu zen. Frantziako Bigarren Errepublika aldarrikatu zen. Luis Felipe I.ak Ingalaterrara ihes egin zuen.
Ander G. -
Manifestu Komunista
Manifestu Komunista eragin handiko testua da, Karl Marxek eta Friedrich Engelsek idatzia. Manifestu honetan, egileek jabetza pribatuaren abolizioaren alde egiten dute, sistema kapitalista kritikatzen dute eta komunismoaren oinarrizko ideiak azaltzen dituzte. Ordura arteko gizarte gatazkak: langileak burgesiaren aurka izan dezakeen balizko garaipena iragartzen dute, klaserik gabeko gizarte bat sortzera eramanez. Manifestu Komunistak eragin handia izan du mugimendu komunistak inspiratzen.
Ander G. -
Industria Iraultzarekin eta industrializazio prozesuarekin(Siderurgia)
Industria-iraultzan, siderurgia industrializazio-prozesuaren funtsezko zutabea izan zen. Eskala handiko altzairuaren ekoizpena industriaren hedapenerako beharrezko makineria, erremintak eta egiturak fabrikatzeko oinarri bihurtu zen. Bessemer bihurgailuaren asmakuntzak eta ekoizpen-metodoetan egindako beste aurrerapen batzuek altzairuaren ekoizpen azkarragoa eta merkeagoa ahalbidetu zuten, trenbidea.
GALDER.A -
Piamonteko eta Cerdeinako iraultza
Sardiniako eta Piamonteko erregeak, Victor Manuel II.ak, berebiziko garrantzia izan zuen Italiako bateratzean XIX. mendean. Bere erregealdian, Cavour bezalako figurekin aliatu zen Austriaren aurkako Italiako Bigarren Independentzia Gerran parte hartzeko (1859), Sardinia eta Piamonteko Erresumari lurraldeak erantsiz. Geroago, 1861ean, Victor Manuel II.a Italiako lehen errege bihurtu zen Italiako Erresuma sortu ondoren. Bere lidergoa funtsezkoa izan zen herrialdea bateratzeko prozesuan.
Ander.S -
Lehen Internazionala
Londresen sortutako erakunde bat zen. Hasiera batean langileen ustiapena defendatzeko sortu zuten. Erakunde honek osatzen zuen pertsona sozialista, anarkista eta sindikalista, lehenengo biek izan ziren garrantzitsuenak.
Euren helburua zen Europa eta mundu mailan politika proletariotza antolatzea zen, foro bat sortu zuten komunean zuten arazoak konpontzeko. Pertsona famatuenak lehen internazionalan parte hartu dutenak, Mijail Bakunin eta Karl Marx izan ziren, beste batzuen artean.
Mikel A. -
Italiaren bateratze prozesuak( Bezzecca-ko erasoa)
Bezzeccako bataila 1866. urteko uztailaren 21ean izan zen. Italiako Erresumaren eta Austria Inperioaren arteko borroka izan zen. Italiarrek, Garibaldi buru zutela, Austriako tropei aurre egin zieten. Gudua beste gudu batzuekin alderatuta nahiko txikia izan zen arren, garrantzi estrategiko eta sinbolikoa izan zuen. Garibaldik, garaipen taktikoa lortu zuen Bezzecan,eta horren ondorioz, Austria inperioaren erretiratzea eta Italiar bateratzea sendotu ziren. Ander G. -
Alemaniaren Bateratze Prozesua
Alemaniaren bateratze prozesua Bismarck-ek lideratu zuen, Bismarck pertsona oso garrantzitsu bat izan zen garai horretan, Alemania bateratzea lortu zuelako, lorpen horrek modu desberdinetara lortu zuen, guden bitartez, adibidez: Danimarka, Frantzia eta Austriaren aurka, guda guztiak irabazten eta modu diplomatikoan, adibidez Alemaniaren hegoaldeko estatuekin euki zuen aliantzaren bitartez.
Mikel A.