-
Ingalaterrako Iraultza Loriatsua
Ingalaterrako Erresuman, Parlamentarien eta Gilen Orangekoaren batasunak Jakue II.a Ingalaterrakoa eta VII.a Eskoziakoa erregetzatik kentzeko sortu zen. Gilenek Ingalaterra herbeheretar itsas armada batekin inbaditu eta bere emazte Maria II.arekin Ingalaterrako errege-erregina berriak bilakatu ziren. Herriaren boterea bilatzea izan zuen helburu. -
Period: to
Ilustrazioa
Argien Mendea 1688ko Bigarren Ingeles Iraultza eta 1789ko Frantziako Iraultzaren arteko garaian hedatu zen, toki batzuetan 1830 arte jarraitu zuen arren.
Ilustrazioaren mugimenduak proposatutako esaldi nagusia honako hau da: giza arrazoimenak ezjakintasunari, sineskeriari eta tiraniari aurre egin ziezaiokeen, eta mundu hobea eraiki; mugimendu kultural horrek eragin handia izan zuen alderdi ekonomiko, politiko eta sozialetan. -
Montesquieu
- Ilustrazioaren mugimenduko filosofo eta saiakeragile garrantzitsuenetakoa zen, garaiko kronista eta pentsalari politikoa izateaz gain.
- Bere pentsamendua tolerantzia erlijiosoak, askatasun nahiak eta zoriontasunaren kontzeptuak zentzu zibikoan oinarrituta dago. «Tan pronto como los hombres están en sociedad pierden el sentido de su debilidad».[
-
Voltaire
Garaiko politikan eragile izan zen. Gaztaroa Ingalaterran erbesteraturik pasa zuen. Urte batzuk geroago Europako erregeekin tratua izaten hasi zen. Bere lan filosofikoetan intolerantzia eta obskurantismoa kritikatu zituen. Egin zituen negozio trebeei esker, bere zahartzaroa lasai pasa ahal izan zuen, erretiratuta Ferneyn zuen landako etxean, eta azkenik, Parisen hil zen.
Voltaire filosofoaren, edo pentsalari ilustratuaren, eredua izan zen. -
Ondorengotzaren gerra
Karlos II.aren heriotzaren ondoren Espainiako tronurako oinordekotzagatik izandako nazioarteko gatazka bat izan zen, 1701etik 1713an Utrechteko ituna sinatu zen arte iraun zuena. Gerraren ondorio nagusia Espainiako tronuan Borboi Etxea ezartzea izan zen. Espainiaren barruan, Ondorengotza-Gerra borboitarren eta austriarren arteko gerra zibil bihurtu zen. -
Planta berriko dekretuak
Errege Hispanikoen lurralde-antolaketa aldatu eta Aragoiko koroaren erresumen zuzenbide publikoa indargabetu zuten dekretu multzo bat da, Ondorengotza Gerran Filipe V.a Espainiakoaren aurka borrokatu zutenak, Gaztelako koroaren erresumetako lurralde-antolaketa desegin eta bertako udalerrien foruak eta askatasunak deuseztatu ziren bezala. -
Jean-Jacques Rousseau
Ilustrazioko disidente handia izan zen. Genevan jaio zen 1712an, familia kalbinistar batean. Noraezean ibili zen bere gaztaroan, eta hainbat lanbide probatu zituen. Autodidakta bezala, hasieran La Enciclopedia lanean parte hartu zuen musikari buruzko artikuluak idazten, baina bere lehen lan filosofikoen arrakasta ondoren, Voltairekin eztabaidak izan zituen. Bere ustez, gizateriaren gaitz guztiak kulturak eragiten zituen, horregatik izan zen sentsibilitate erromantikoko ideiak aurreratu zituena. -
Denis Diderot
Bere bizitzaren zatirik handiena Entziklopedia burutzen eman zuen, horren zuzendaria izan baitzen. Le Breton editoreak 1746 urtean kontratatu zuen Entziklopedia abian jartzeko. Garaiko beste hainbat idazle handien laguntzaz, Diderotek Entziklopedia elizaren boterea, superstizioa, jarrera kontserbadorea eta garaiko ordena erdifeudalaren kontrako kritikarako tresna gisa erabili zuten. Hala ere, Denisek lanean jarraitu zuen, jakituria ilustratuaren sintesia den obra oparoa osatu arte. -
Utrechteko Ituna
Utrechteko Ituna hitzarmen-sail bat izan zen, Espainiako Ondorengotza Gerrari amaiera eman ziona. Itunaren ondorioz, Espainiak Europan zituen hainbat lurralde galdu zituen: Menorca, Gibraltar, Sizilia, Napoli eta Sardinia, besteak beste. Filipe V.a Espainiako eta Ameriketako kolonietako errege izatea onartu zen Utrechteko Itunean, baina Frantziako koroan zuen eskubideari uko egin behar izan zion. -
Robinson Crusoe
XVIII. mendeko literaturako lanik ospetsuenetako bat da. Daniel Defoe ingelesak idatzia, 1719an argitaratu zen. Fikziozko autobiografia gisa idatzia dago, irla desertu batean 28 urte pasatzen dituen naufrago ingeles batek kontatua. -
Daniel Defoe
Ingalaterran jaiotako (1660-1731) kazetari eta nobela idazle famatua izan zen. Mundu osoan zehar ezaguna izan zen Robinson Crusoe nobelagatik. Erresuma Batuko nobela errealistaren fundatzailetzat jotzen da. Prentsa ekonomikoa idatzi zuen lehenengo idazle ezaguna da. -
Erreforma politikoak
Oin berriko dekretuen ondoren, egoera zentralizatua sortzen da.-Estatu idazkariak sortu ziren, erregeren izenean eta ordezkaritzan gobernu funtzioak betetzen zituen.-Lurraldea probintzietan banatzen da. Probintzia bakoitzean, kapitain jeneral batek ordezkatzen zuen errege agintea. -
Pertsiar gutunak
Montesquieuk " Pertsiar gutunak" izeneko eleberri epistolarra idatzi zuen eta gizarte frantziarraren ikuspegi kritiko gogorra azaldu zuen horretan.
Bertan bi bidaiari pertsiarren, Usbek eta Rica, eta Pertsian geratu diren lagunen arteko gutun gurutzaketa bat irudikatzen da, hauek bederatzi hilabete eman zuten atzerrian eta. -
Moll Flanders
Moll izeneko emakumearen bizitza, jaiotzetik zahartzaroraino,kontatzen duen D. Defoe idazlearen eleberri bat da. Nerabetzaro zoriontsua izan ondoren, etxe batera neskame bezala sartu eta etxekojaunaren semeetako batek haurdun utziko du. Ihes egitean, bere semeak abandonatu eta gizon aberatsen bat maitemintzen saiatuko da. Etsitua, Mollek jende zintzoaz aprobetxatuko den lapur "alproja" batean bilakatuko da. Baina, atxilotua eta maitemindu izan den gizon bakarrarekin espetxean preso sartuko dute. -
Gulliverren bidaiak
Gulliverren bidaia fantastikoak kontatzen ditu, eta, aldi berean, giza izaeraren satira da eta garaiko bidaien narrazioen parodia. Gulliver Kapitaina egoera paradoxikoetan dago: nanoen arteko erraldoi bat da, erraldoien arteko nano bat eta bere egoeraz lotsatuta dagoen gizaki bat, zaldi jakintsuez osatutako lurralde batean. -
Jonathan Swift
Dublinen jaio zen (1667-1745), eta hango unibertsitatean graduatu zen. Elizgizona egin eta herrixka batetako bikario legez lan egin zuen. Azken urteetan zoratzeko zorian izan zen. -
Legeen izpiritua
- Montesquieu idatzitako obrarik ospetsuena da
- Botereen banaketaren teoria dena, gaur egungo gobernu modernoetan oinarrizkotzat jotzen da da eta mundu osoko konstituzio ugaritan ezarrita dago.
- Elizak debekatutako liburuen zerrendan sartu zen 1750, argitaratutako urtean.
-
Johann Wolfgang von Goethe
Goethe (1749-1832) idazle alemaniarra izan zen, Erromantizismo eta Sturm und Drang garaikoa. Azkenetako polimata edo gizaki unibertsaltzat hartzen da -
Encyclopédie
1751-1772 Denis Diderotek eta Jean Le Rond d 'Alambertek Parisen, Frantzian, argitaratutako 17 liburukiak, Ilustrazio frantsesaren ideiak zabaltzeko helburuarekin. Izan ere, zabaltzen duen filosofia kritikarekin identifikatzen da, edo arrazoimenaren "argia" jakintzaren eremu guztietan aplikatzearekin. Rousseau, Voltaire eta Montesquieu idazle eta filosofoak aritu ziren entziklopedia hartan lanean, eta entziklopedismoa ekarri zuen, Frantziako Iraultzaren ideologia oinarri nagusia izan zena. -
Luis XV.aren mendea
Voltaire idatzitako obra, errege baten historiaz gain, Aurrerapenaren gaiari buruzko planteamendu bat da, eta horixe da haren helburu nagusia. Voltairek uste zuen historiako aurrerapena erlatiboa zela, baina hori aurki zitekeen. Voltairek politikari, erlijioari, literaturari buruz hitz egiten du, eta haren ondorioa da nolabaiteko aurrerapena gertatuko dela. Lehen 24 kapituluak Luis xiv.aren nazioarteko politikari dagozkio, nahiz eta Voltairek ez duen uste gertakariak garrantzitsuak direnik. -
Candido edo baikortasuna
Voltaire argitaratutako ipuin filosofiko bat da. Voltairek ez zuen inoiz onartu eleberri polemikoaren egilea izatea.. Lanak, ironiarekin, Candido protagonistaren gorabeherak kontatzen ditu, Leibniziar optimismoarekin izan zuen lehen topaketan, hau da, "Dena onerako gertatzen da honetan, mundu posiblerik hoberenean" eta agindu ospetsua modu dramatikoan ezeztatzen duten abentura azpisekuenteetan, nahiz eta pertsonaiak horri eusten dion setakeria gorabehera. Leibnizen filosofia satirizatzen du. -
D'Alembert
Jean le Rond d'Alembert (1717-1783) Frantziako matematikaria, fisikaria eta filosofoa zen. Mugimendu ilustratuaren pertsonaia garrantzitsuenetako bat izan zen eta Denis Diderotekin batera Entziklopediaren egilea. Bere iritzian, zientziak oro gizateriaren aurrerapena lortzeko bidea ziren. -
Hëloise berria
Rousseauren eleberri epistolar bat da.Eloisa Berria Eloisaren eta Pedro Abelardoren istorioan inspiratzen da, non, apurka-apurka, maitasun grina gainditzen duen.
Rousseauk autonomiaren eta benetakotasunaren balio moralak aztertzen dituen teoria filosofiko batez beteta dagoena, printzipio moral arrazionalen aurka etika lehenesteko: gizarteak eskatzen duena betetzea, bere "printzipio sekretuekin" eta nortasun sakona osatzen duten sentimenduekin bat baldin badator bakarrik. -
Kontratu soziala
Rousseauk idatzitako liburua da. Filosofia politikoari buruzko obra da, eta, batez ere, gizakien askatasunari eta berdintasunari buruzkoa da, kontratu sozial baten bidez eratutako estatu baten pean.
Kontratu sozialak, teoria politiko gisa, Estatuaren eta giza eskubideen jatorria eta asmoa azaltzen ditu. Hona hemen teoriaren funtsa: gizartean bizitzeko, gizakiek kontratu sozial inplizitu bat adosten dute, eskubide batzuk ematen dizkiena, naturazko egoeran izango lukeen askatasuna uztearen truke. -
Emilio edo hezkuntza
Rousseauk idatzitako gizakiaren izaerari buruzko tratatu filosofiko bat da, "Bere obra guztien artean onena eta garrantzitsuena" zela uste zuena. Eragin handia izan zuen etorkizuneko pedagogian. -
Katalina II. Errusiako Enperatriza
Errusiako enperatriza(1729-1796) izan zen 34 urtez (1762tik hil arte). Haren agintaldia despotismo onberaren adibideetako bat da.Katalina II.a Errusiakoaren erregealdian lortutako hedapen inperialak, lurralde handi berriak ekarri zizkion inperioari hegoaldean eta mendebaldean, bai eta barne gobernuaren sendotzea ere. -
Tolerantziari buruzko tratatua
Voltairek erlijioen arteko tolerantziara gonbidatzen du, fanatismo erlijiosoa gogor erasoz, batez ere jesulagunena. Filosofo frantziarrak, gaztetan, ordena honetako eskola batean ikasi zuen, non bere asmamen eta aplikazioagatik nabarmendu zen. Voltairek, itun honetan, kultu-askatasuna defendatzen du, eta erlijio-gerrak praktika bortitz eta barbaro gisa kritikatzen ditu. Inork ez duela bere ideiengatik hil behar dio, eta fanatismoa aurre egin eta erauzi beharreko gaixotasuntzat hartzen du. -
Hiztegi filosofikoa
Voltaireren lan bat da, "Hiztegi filosofiko eramangarria" izenburuarekin argitaratua, egileak infamiaren aurkako gerra makina bezala pentsatua izan zena.
Hona hemen liburua: https://books.google.es/books/about/Diccionario_filos%C3%B3fico.html?id=5nQNAAAAYAAJ&printsec=frontcover&source=kp_read_button&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false -
Josulagunak Frantziatik kanporatu
Parisko Parlamentuak, 1764ko otsailean, jesulagunak erbesteratzea agindu zuen, zin egin gabe, eta haren adibideak segitu zuen handik gutxira beste batzuek, hala nola Rouen, Pau eta Toulousek. Hala, Jesusen Lagundia Frantziatik kanporatzen zuten, beste urrats batean, Jainkoaren zuzenbidean oinarritutako monarkia indartzeko. -
Filosofo ezjakina
Voltairek idatzitako apunte labur, iraunkor eta ironikoz osatua dago, askotan sarkastikoak, non gizadiak arazo handiei buruz egin dituen galdera nagusiak berrikusten dituen, hala nola askatasuna, egia, zoriona edo Jainkoaren existentzia, eta filosofoek historian zehar eman dizkieten erantzunak. -
Josulagunak Espainiatik kanporatu
Erregeak agindu zuen 1767an Espainiako josulagunen kanporatzea.
Karlos iii.a, aurreko urteko herri matxinaden bultzatzaile izana leporatuta, Motín de Esquilache izenarekin ezaguna. -
Werther
Werther gaztearen penak Johann Wolfgang von Goetheren eleberri epistolar autobiografiko bat da. Eleberriko pertsonaia nagusia, Werther, Charlotterekin, beste gizon batekin konprometituta dagoen emakumearekin, maiteminduko da. -
Amerikako iraultza
Ipar Amerikako 13 kolonia britainiarren eta bere metropoliaren (Erresuma Batua) arteko gatazka izan zen. Prozesu horretatik nazio berri bat sortuko zen, Amerikako Estatu Batuetako Konstituzioak ezarritakoaren arabera. Garai honetan, koloniak Britainiar Inperioaren aurka elkartu ziren, eta Estatu Batuetako Independentzia Gerra (edo Independentzia Gerra estatubatuarra) bezala ezagutzen zen gatazka armatuan sartu ziren 1775 eta 1783 bitartean. -
AEB independentzia aldarrikapena
Gaur egungo historiako testu berritzaile eta garrantzitsuenetako bat da. Bertan, ondoren oinarrizko eskubideei buruzko testu handiek jaso zituzten oinarrizko bi printzipio aldarrikatuak geratu ziren: "Askatasuna eta berdintasuna" .Horren arabera, estatu berriek errepublika bat osatu zuten, presidente batek eta batzar edo biltzar batek gidatua, biak adin nagusiko biztanle guztiek aukeratuak. Beraz, erregimen demokratikoa eratu zen, eta eskubideak finkatu ziren. -
"Gizakiaren eskubideen adierazpena"
Virginiako Eskubideen Deklarazioa, 1776koa, historiako lehen giza eskubide modernotzat jotzen da, nahiz eta aurrekari garrantzitsu bat izan 1689ko Eskubide Ingelesaren Gutunean (Bill of Rights). Ordezkarien Konbentzioak Virginiako Konstituzioaren zati gisa hartu zuen, 1776ko Iraultza Amerikarraren esparruan, non 13 kolonia britainiarrek independentzia lortu baitzuten. Virginiako Eskubideen Adierazpenaren bidez, gainerako koloniak Britainia Handitik banantzeko animatu ziren. -
Estamentu-gizarteari kritika
XVIII. mendeko Europan gizarte estamentala erdi arotik heredatua mantentzen zen bere hiru estamentuekin, nobleziarekin, kleroarekin eta estatu lauarekin, eta bere banaketa pribilegiatu eta ez pribilegiatu bezala. Estatu lauak, bere zergekin mantentzen zena, parasito sozialtzat hartzen zituen estamentu pribilegiatuak. -
Antzinako Erregimenaren krisia
Frantziar iraultzaileek 1789ko Frantziako Iraultzaren aurreko gobernu sistema gutxiespenez izendatzeko erabiltzen zuten hitza izan zen (Luis XVI.aren monarkia absolutua), eta antzeko erregimena zuten gainontzeko europar monarkiei ere aplikatu zitzaien. Honen aurkako terminoa, Erregimen Berria izan zen (Espainian, Erregimen Liberala). -
"Gizakiaren eta hiritarrearen eskubideen adierazpena" (Frantzia)
Frantziako Iraultzako agiri nagusietako bat da. 1789an onartu zen eta zenbait eskubide indibidual eta kolektibo definitzen zituen.1789ko ekainean prozesu iraultzailea hasi eta Biltzar Nazionala eratu zen Versallesen. Biltzar Nazionalak Konstituzio bat idazteko zeregina hartu zuen bere gain. Baina asmo horrek denbora bat beharko zuela aurreikusiz, Konstituzioa osatu bitartean, eta testu horren abiapuntu gisa, lehenik eskubideen eta askatasunen adierazpen bat idaztea erabaki zen. -
G. Washington
George Washington (1732-1799) Ameriketako Estatu Batuetako armadako buruzagia izan zen Independentzia Gerran (1775-1783) eta, Britainia Handiari gailendu ostean, Estatu Batuetako (AEBetako) lehen presidentea izan zen. -
Luis XVI.ari burua moztu Parisen
Luis xvi.aren exekuzioa, 1793ko urtarrilaren 21ean, astelehena, Frantziako Iraultzako gertaera garrantzitsuenetariko bat izan zen. Exekuzio hori Iraultzako plazan egin zen (gaur egungo Konkordia plazan), Luis xv.aren plaza bezala ezaguna zena. Konbentzio Nazionalak hil egin zuen erregea urtarrilaren 17an, Maraten iradokizunaren bidez ahoz egindako bozketa batean. Bozketa horretan, heriotza-zigorra 387 boto ezarri zen, betiko espetxeratzeagatik edo erbestearengatik 334 boto ematearen aurka. -
Napoleonek boterea hartu Frantzian
Napoleon Bonaparte(1769-1821) frantziar militar eta gobernatzailea izan zen. Frantziako lehen kontsula izan zen 1802-1804 bitartean, eta enperadorea 1804tik 1814ra eta 1815eko martxotik ekainera. Iraultzaren garaian sortu ziren ideia asko, frantses erakundeetan gorpuzten eta Frantziaren eragina Europako beste lurraldeetara zabaltzen saiatu zen aginpidean egon zen bitartean
