GERRARTEKO GARAIA

GERRAKO JESAPENAK

1914

Gobernu batek gastu militarrak ordaintzeko behar duen dirua lortzeko modua da, non herrialdeek dirua jasotzen dute baina interesekin eta denbora esparru baten itzuli behar dute jasotakoa gobernuari.

WEIMAR ERREPUBLIKA

1918

1918tik, Alemaniak galdu zuen Lehen Mundu Gerra amaitu zenetik, 1933 urtera bitartean, nazien eskutik Hirugarren Reich delakoa indarrean sartu zenean, Alemanian egon zen erregimen politiko demokratikoa izan zen. Azkenean, Adolf Hitlerrek bereganatu zuen boterea.

ESPARTAKISTAK

1918

Mundu Gerraren azken urteetan Alemanian eman zen
mugimendu iraultzaile marxista izan zen. Liga Espartakoren omenez izendatu zuten, Erromatar Errepublikako esklaboen matxinadarik handienaren buruzagia. Besteak beste, Karl Liebknecht, Rosa Luxemburgo eta Clara Zetkinek sortu zuten.

FASCI DI COMBATTIMENTO

1919

1919an, Mussolinik sortutako antolaketa politikoa izan zen eta indarkeria selektiboa praktikatzen zuten talde sozialista eta komunisten aurka.

AMERICAN WAY OF LIFE

1920

“American Way of Life" Estatu Batuetako bizimoduari egiten dio erreferentzia, norbanakoaren askatasuna, kontsumismoa eta abertzaletasuna bezalako balioak barne hartzen dituena.

LEGE LEHORRA

1920

Lege lehorra Estatu Batuetan alkoholaren kontsumoa debekatu zuen legea izan zen, hau da, kontsumorako alkoholaren fabrikazioa, garraioa, inportazioa, esportazioa eta salmenta legez kanpo uztea, eta 1920ko urtarrilaren 17an ezarri zen.

FORDISMOA (Irune)

1920

Ford-ek ibilgailuen fabrikazioan erabili zuen ezaugarri nagusia da, lan jakin bat langile bakoitzari jartzea, eta lan horretan espezializatuko da, eta horrela lan denborarik onenak lortu daitezke. Lehen Mundu Gerra amaitu eta 20ko hamarkadan jakinarazi zen.

HIPERINFLAZIOA

1921

Hiperinflazioa ekonomia baten prezioen igoera kontrolik gabea da. 1921-1923 bitartean, Alemaniako Weimarko errepublikan hiperinflazio-aldi bat izan zen, eta prezioen igoera orokorraren arrazoia Alemaniak gerrako irabazleei oraindu behar zion prezio altuak izan ziren.

VLADIMIR ILICH ULIÁNOV (Lorea)

1922

Lenin moduz ezaguna, errusiar iraultzaile eta teoriko politiko bat zen, Simbirsken jaio zena (1924tik 1991 arte, bere omenez, Ulianovsk izena hartu zuen hiria). Lenin gobernuburu izan zen Herriko Komisarioen Kontseiluko presidente hautatu zuten, eta sozialismoa ezartzeko programa bat asmatu zuen.

MUSSOLINI (Joane)

1922

Lehen Mundu Gerraren ondoren, Benito Mussolini lider politiko gisa sortu zen Italian. 1919an Alderdi Nazional Faxista sortu zuen, eta 1922an Erromarako Martxaren bidez iritsi zen boterera. Erregimen faxista autoritario, nazionalista eta militarista ezarri zuen, askatasun politiko eta zibilak ezabatuz.

TOTALITARISMOA

1922

Gobernu sistema bat da XX.mendean garatu zena, non Estatuak botere guztia du eta alderdi bakar batean biltzen ditu botere guztiak, norbanakoaren askatasunak murriztuz.

DUCE

1922

Benito Mussolini buruzagi faxistak 1922tik 1945era Italiako bizitza politikoan bere burua ezagutzera emateko erabili zuen propaganda izena zen. Il Duce izena erabiltzen du diktadore horrek.

DUCE

1922

Benito Mussolini buruzagi faxistak 1922tik 1945era Italiako bizitza politikoan bere burua ezagutzera emateko erabili zuen propaganda izena zen. Il Duce izena erabiltzen du diktadore horrek.

ERROMAKO MARTXA

Oct 27, 1922

1922.ko urriaren 27.an Italiatik Erromara emandako martxa bat izan zen, non milaka militante faxista Erromarantz abiatu ziren Víctor Manuel III. erregeari, Italia Benito Mussoliniri, ekitaldi honetako antolatzailea, emateko eta bere lurrak bihurtzeko.

MUNICHEKO PUTSCHA

1923

Municheko Putsch-a Adolf Hitlerrek eta Alderdi Naziak 1923an Munichen gidatutako estatu-kolpe saiakera bat izan zen. Porrot egin zuen poliziarekin liskar bat izan ondoren. Ekitaldi honek Hitler eta bere alderdia nabarmendu zituen, Alemanian boterea lortzeko bere bidearen hasiera markatuz.

MEIN KAMPF (Sofia)

1924

Mein kampf Adolf Hitler idatzi zuen, autobiografia eta tratatu politikoa-ri buruz da. Mein Kampf ("Nire borroka" esan nahi du) nazismoaren funtsezko osagaiak sustatzen zituen, Hitler 1924an hasi zen Mein Kampf idazten Landsbergeko espetxean.

GIOCOMO MATTEOTI (Adriana)

1924

Giacomo Matteotti, Alderdi Sozialista Unitarioaren sortzaileetako bat eta buruzagia izan zen eta mugimendu faxistaren aurkari nagusietako bat ere. 1924an, militante faxistek hil egin zuten, Erromako Parlamentura zihoanean, eta Mussolinik hiltzeko agindua eman zuela uste bada ere, ezin izan zen inoiz frogatu diktadoreak eman zuen agindua ala ez.

CHARLIE CHAPLIN (Aroa)

1925

1920ko boom zinematografikoaren pertsonai garrantzitsuenetarikoa izan zen. Umorismoaren eta zinema mutuaren sinbolotzat hartzen da.
Bere pelikula garrantzitsuenetariko bat, 1925ko “Urrearen Kimera” pelikula izan zen, pelikula honetan, Alaskara doan urre-bilatzaile bakarti bat antzezten du, fortuna bila, baina elur-ekaitz baten ondorioz bidelapur baten txabolan amaitzen du.

SS

1925

Erregimenaren segurtasunaz arduratzen den nazien erakunde paramilitarra, kontzentrazio eta sarraski-esparruen kudeaketa barne.

LOCARNOCO ITUNA (Adriana)

Dec 1, 1925

Akordio honen bidez, Alemaniak, Frantziak, Belgikak, Erresuma Batuak eta Italiak Europa mendebaldean bakeari eustea bilatu zuten. Itunak Suitzako Locarno hirian negoziatu ziren 1925eko urrian, eta Londresen sinatu ziren 1925eko abenduaren 1ean.

PROTEKZIONISMOA (Irune)

1929

Depresioagatik Estatu Batuetako 29an eman zen. Doktrina bat izan zen, filosofia ekonomiko batean oinarritua, non bere helburua atzerriko produktuen inportazioen zergen bidez herrialde bateko nekazaritza eta industria babestea zen. Gainera, ondasun nazionalen alde egiten zuen.

GOSEAREN MARTXAK (Sofia)

1929

1929ko urriaren 29tik azaroaren 13ra bitartean, merkatuak punturik baxuenera iritsi zirenean, AEBetako ekonomiatik dirua "desagertu" egin zen. Gizarte-jantokien gainbeherak gora egin zuen, eta honela langabetuek janari beroa lortzen zuten. Zopa, kafea eta donutak doan eskaintzen zituzten.

HERBERT HOOVER (Lorea)

1929

Bankuen porrotak Depresio Handia eragin zuen 30eko hamarkadan. Herbert Hoover, AEBko presidentea orduan, konfiantza zuen autorregulazio ekonomikoan, eta denbora behar izan zuen esku hartzeko. Neurri mugatuak ezarri zituen, baina ikuspegi pasiboak kritikak eragin zituen. Bere ondorengoak, Rooseveltek, New Deala onartu zuen gobernuaren esku-hartze aktiboago baterako eta susperraldi ekonomikorako.

OSTEGUN BELTZA (Aroa)

Oct 24, 1929

Lehen Mundu Gerraren ondoren, milioika pertsonak aurrezkiak inbertitu zituzten, balioa beti handitzen zuten akzioetan. Baina 1929ko urriaren 24an salmenta-ordenen errekorra gertatu zen, eta akzioak momentu horretako kopururik txikienera jaitsi ziren. Jende askok bere etxeak hipotekatuta edukitzen zituen, eta jendea izututa zegoen.

ACHILLE STARACE (Irune)

1931

Faszismoaren gobernuko zuzendaria izan zen, Mussoliniren adierazpen nagusia eta alderdiaren administrazioaren zaintzailea. Diktadorearen agintaritza garapena bultzatu zuen eta propaganda alderdiaren sustapena eragin zuen.

FRANKLIN D. ROOSEVELT (Joane)

1933

Franklin D. Roosevelt Estatu Batuetako presidentea izan zen 29ko krisia ondoren. "New Deal" ezarri zuen, depresioari aurre egiteko hainbat programa, enplegua sortzeko neurriak eta finantza-erreformak barne. Garai hartan izan zuen lidergoak aldaketa nabarmena eragin zuen gobernuak erronka ekonomikoei emandako erantzunean.

NEW DEAL (Adriana)

1933

New Deal Roosevelt presidenteak 1933an sortutako programa bat izan zen. New Dealeko politikak bi helburu nagusi betetzera bideratu ziren: kontsumoaren eta inbertsioaren bidez ekonomia suspertzea eta banku-kontrolak ezartzea, 29koa bezalako beste krisi bat saihesteko. Azkenik, New Dealek bere helburu nagusia lortu ahal izan zuen, hau da, Estatu Batuak depresiotik ateratzea.

GESTAPO (Aroa)

1933

Gestapo Alemania naziaren estatuko polizia sekretua izan zen, 1933an sortua. Terminoa akronimo bat da, "German Geheime Staatspolizei"-tik datorrena eta estatuko polizia sekretua esan nahi du. Poliziaz eta zuzenbideko profesionalez osatuta zegoen, eta alderdiaren ustez onartezinak ziren jarduerak ikertu, jazarri eta zapaltzea zen haien eginkizuna.

NAZISMOA

1933

Adolf Hitler-ek 1933 eta 1945 artean lideratutako ideologia politiko nazionalista eta supremazismoa izan zen. Ideologia honek arraza ariarraren nagusitasuna goresten zuen, Alemaniaren hedapen inperiala bultzatzen zuen, eta antisemitismoa sustatzen zuen.

HERMANN GORING (Joane)

1933

Nazien alderdiko buruzagietako bat izan zen eta Alemaniako indar aereoko komandantea. Nazien politikak sortzen eta aplikatzen paper garrantsitzua betetzen zuen, juduen jazarpenari dagokionez bereziki.

ANTISEMITISMOA

1933

“Antisemitismo” hitza juduekiko aurreiritzia edo gorrotoa esan nahi du. Holokaustoa, erregimen naziak eta bere laguntzaileek 1933 eta 1945 bitartean juduen Estatuak babestutako jazarpena eta hilketa, historiako antisemitismo muturrekoenaren adibidea da.

IRREDENTISMO

1933

Mugimendu politiko bat da, beste estatu bateko lurraldea zure estatuan sartzean oinarritzen dena, lotura kultural, etniko edo linguistiko batengandik, zein Alemania Nazian erabiltzen hasi zen.

GALEAZZO CIANO (Lorea)

1933

1933 eta 1939 artean, Galeazzo Ciano, eragin politiko eta diplomatiko italiarra izan zuen, Alderdi Nazional Faxistan igoa izan zena. Rol politiko garrantzitsuak bete zituen eta jarduera diplomatikoetan parte hartu zuen, 1936an Kanpo Arazoetako ministro izateko prestatuz. Mussoliniren politikak aktiboki babestu zituen eta Italiako erregimen faxista indartzen lagundu zuen.

FÜHRER

1934

1934an, Hitlerreri izendatzeko erabiltzen den hitz bat erabiltzen hasi ziren; hitz horrek, gainera, liderra, gidaria edo gidaria esan nahi du.

LABAN LUZEEN GAUA

1934

Adolf Hitlerrek 1934an egin zuen purgaketa-operazio bat izan zen, Alderdi Nazian oposiziogile politikoak ezabatzeko eta haien boterea finkatzeko.

PAUL VON HINDENBURG (Sofia)

1934

Lehen Mundu Gerrako komandante militar alemaniar bat izan zen, 1914ko azaroan Mariscal de Campo goi kargura igo zena. Heroi nazional bat zen, indar errusiarrak Ekialdeko Prusiatik kanporatzearen meritua bere gain hartu zuena, eta azkenean Kaiserra usurpatu zuena ospe eta nabarmenkerian.

ANCHLUSS

1938

Anschluss Alemania naziak Austria anexionatu zuen 1938ko martxoaren 13an. Adolf Hitler buruzagi naziak anexioa batasun politiko gisa aurkeztu zuen, eta, beraz, Anschluss alemaniar terminoa erabili zuen, "batasun" edo "lotura" bezala itzul daitekeena.

KRISTAL APURTUEN GAUA

1938

1938an gertatu zen eta Alemanian eta Austrian izan ziren gertaerei deitzen zaie. Alemania nazian eta Austrian juduen aurka gertatutako lintxamendu eta eraso konbinatu batzuk izan ziren.

AUTARKIA

1939

XX. mendean sortu zen politika ekonomiko bat da, non Estatuak inportazioak eta beste herrialde batzuekiko harremanak murrizten ditu eta bere beharrak bere herrialdeko baliabideekin bete nahi ditu.