ANTZINAROA

Erronka bila sarean

40,000 BCE

Ilgora Emankorra izenez ezagutzen den Ekialde Hurbileko zona batean, aurreneko zibilizazio hiritar handiak sortu ziren: Mesopotamia eta Egipto. Ibai handiek (Tigris eta Eufrates) bustitzen dituzten lur-eremu horietan, nekazaritza-produktuen ekoizpena handitu zen. Hori dela eta, hiri handiak sortu ziren, eta artisautza eta merkataritza garatu ziren. Gizartea konplexuagoa egin zen, eta lehen estatu-formak agertu ziren.

Zergatik sortu ziren lehen zibilizazioak ibai handien ertzetan?

40,000 BCE

Zenbait lekutan, gizakiak ibaietako urak kontrolatzen hasi ziren; Tigris eta Eufrates ibaiak Mesopotamian eta Nilo ibaia Egipton. Horri esker, nekazaritzarako lursail zabalagoak lortu zituzten, eta nekazaritzaren hazkundea gertatu zen.Merkataritza ere hazi zen.
Soroak neurtzeko eta merkataritza-trukeak idazteko beharrak bultzaturik, kalkulua, geometria eta idazkera garatu ziren.
Aldi berean garatu zen idazkera bi zibilizazioetan. Horrela hasi zen antzinaroa.

Aurrreneko imperioak

30,000 BCE

K.a. III. milurtekoaren amaieran, Behe Mesopotamiako zenbait hirik gainerako hiriak mendean hartu zituzten: lehenik, Akad-eko erresuma sortu zen

Aurreneko hiri-estatuak

Period: 3500 BCE to 2000 BCE

Mesopotamia
-Behe Mesopotamiako Sumer eskualdean.
-Hiri haiek estatu independente gisa eratu ziren.
-Hiri-estatu haiek botere-gunea zen hiri nagusi bat izaten zuten (Ur, Uruk, Eridu edo Lagash).
-Jauregi baten eta tenplu baten (zigurata) inguruan antolatzen zen hiriko espazioa.
-Lehen errege haiek botere politikoa eta militarra zuten.
-Zeregin horretan funtzionarioek eta apaizek laguntzen zioten.

Idazkera

3300 BCE

-Mesopotamia
-Silaba baten balio fonetikoa zuten zeinuetan oinarritzen zen.
-2 000 zeinu inguru.
-Puntzoi baten bidez.
-Buztinezko oholtxo umel batean; ondoren, eguzkitan lehortzen zuten.

Idazkera (Egipto)

3150 BCE

Egipto
-Egiptoarrek sortu zuten idazkera hieroglifikoa.
-Idazkera horretan, soinuak, hitzak eta ideiak irudien edo piktogramen bidez adierazten zituzten.
-Testu ofizialetan eta erlijio-testuetan erabiltzen zuten, eta harri gainean edo hormetan zizelkatzen eta margotzen zuten.

Hildakoei buruzko sinesmenak

3000 BCE

Egiptoarren ustetan, gizakiak gorputzez eta arimaz (ka) eginda zeuden. Gorputza hiltzen zenean, ka hori Osirisen erreinura joaten zen, heriotza osteko bizitza batera. Hildakoen erreinuan onartua izateko, usteldu gabe egon behar zuen gorpuak. Hori lortzeko, hildakoa momifikatu behar zen, erritual sofistikatu bati jarraitu behar zitzaion, eta Osirisen Epaimahiaren aurrean aurkeztu behar zuen hildakoak, Anubisek gidatuta.

Egipto batasuna

3000 BCE

-Egipto ibai handi batek zeharkatzen duen basamortu handi bat da. Ibai hori Nilo ibaia da, eta Tanganyika aintzirako jaiotzen da.
-Egipton bi eskualde bereizten dira: Egipto Beherea, Niloren deltan dagoen haran zabala, eta Egipto Garaia.
-Egiptoko lurralde osoan sakabanatuta bizi ziren tribuak Niloren ertzetan kontzentratu ziren. Aurrerago, K.a. 3000. urtean, Narmer erregeak Egipto Beherea eta Garaia elkartu zituen, eta bere burua bi erresumetako faraoi koroatu zuen.

Minostar kultura

2600 BCE

Uharte hartan, jauregi eder ugariko hiri bat gailendu zen, batik bat: Knosos.

Merit

Period: 2500 BCE to 2350 BCE

Merit da Habiben arreba zaharrena, eta, duela urte batzuk, bere familiarekin artisau (ehuleak, bitxigileak, buztingileak…) eta merkatari asko dagoen hiri batera joan zen bizitzera. Artisau-auzo bateko etxe txiki batean bizi da; bertan, zeramika-ontziak egiteko lantegi txiki bat du Snefruk, Meriten senarrak. Emakumeak lihozko oihal batez janzten dira, eta gizonek trapu bat lotzen dute gerrian. Hiriko jauregi handietan, lur-jabe aberatsek etxeko esklaboak dituzte.

Aurreneko imperioak

2335 BCE

Mesopotamia
- Behe Mesopotamiako zenbait hirik gainerako hiriak mendean hartu zituzten: lehenik, Akad-eko erresuma sortu zen.

Aurreneko imperioak

Period: 2110 BCE to 1800 BCE

Mesopotamia
-Ur-eko erresumaren hiriburuak 200 000 biztanle baina gehiago izan zituen.
-Aurrerago, Goi Mesopotamiako Babilonia hiriak lurralde osoa konkistatu zuen, eta inperio bat sortu.

NEKAZARI IZATEAREN ZAILTASUNAK

2100 BCE

Harrek jan dute nire uztaren erdia eta hipopotamoek beste erdia. Faraoiaren eskriba uztatik dagokiona jasotzera etortzen denean, zerga eskatzen du. Eskribaren langileek makilak izaten dituzte, eta zera esaten dute: «emaguzu gurea dena». Nahi dutena lortzen ez badute, ankerki jipoitzen dute nekazaria.

Apaiza

2000 BCE

Apaizek oso higiene-arau zorrotzak bete behar dituzte, jainko-jainkosak ez haserrearazteko: bi egunean behin, gorputz osoko ilea moztu behar dute jainkoak zerbitzatzeko. Egunez, bi alditan garbitu behar dira, eta, gauez, beste bi alditan. Ez dituzte jaten ez babak ez arrainak; baina haientzat espresuki egiten den ogi sakratu bat jaten dute. Egunero idi-haragi ugari jaten dute, eta ardoa edaten dute laguntzeko.

HAMMURABIREN KODEA

1750 BCE

Hammurabi Babiloniako errege izan zen garaian ezagutzen den lehen lege-kodea egin zen.
-Beste gizon bati, frogarik izan gabe, hilketa bat leporatzen baldin badio, heriotza-zigorra izango du.
-Lapurtzen baldin badu, heriotza-zigorra izango du.
-Aita jotzen baldin badu, eskua moztuko zaio.
-Beste gizon baten semeari begia ateratzen baldin badio, begia aterako zaio.
-Justiziarekin gairen bat duen hiritarrak (…) kode honetako testua irakurraraziko du.
-Orduan jakingo du dagokion sententzia.

Mizenastar kultura

Period: 1600 BCE to 1200 BCE

Pelotonesko Akeoek.
Errege-erreginak jauregi gotortutan bizi ziren, Mizenas eta Tirinto hirietan, besteak beste.
Zibilizazio hura herri dorioek inbaditu zutenean desagertu zen.

Habib

1400 BCE

Habib gazte egiptoar bat da, eta Niloren ertzean jaio eta hazi zen nekazari-familia batean. Familia herrixka batean bizi da, eta ibaitik gertu dagoen lursail bat lantzen du. Habiben familia nekazaritzaz bizi da: gizonek lurra goldatzen dute, hazia ereiten dute, uzta biltzen dute eta dikeak eta ubideak eraikitzen dituzte.

Hipogeoa

Period: 1332 BCE to 1323 BCE

Hilobiak arpilatzeetatik eta lapurretetatik babesteko, hipogeoak eraiki zituzten. Hilobi-ganbera handiak ziren, lurpean eraikitzen zituzten, eta pintura askoz apaintzen zituzten. Multzo interesgarriena Tebasetik (Luxor) gertu dagoen Erregeen harana da. Nabarmentzekoa da Tutankamonen hilobia; izan ere, ukitu gabe aurkitu zuten

Aurreneko imperioak

1300 BCE

Asiriarrek are handiagoa zen inperio bat sortu zuten zona horretan. Inperio horrek Mediterraneotik Persiar golkora arteko lurrak hartzen zituen, eta Ninive hiria zuen hiriburu

MemoArt:Pintura eta eskultura

1279 BCE

Egiptoko pinturek eta eskulturek ezaugarri aldaezin batzuk:
Irudi planoak irudikatzen dituzte, perspektibarik eta sakontasunik gabe. Pertsonaia nagusiak besteak baino handiagoak dira.
Izaera sinbolikoa duten erlijio-eszenak irudikatzen dituzte, bai eta xehetasun handiz egindako eguneroko bizitzako eszenak ere.
Gizakien irudiak:
Gorputzeko atal batzuk albora begira agertzen dira, eta beste batzuk aurrera begira.

Kultura zelta eta zeltiberiarra

1200 BCE

Zeltek ez zuten idazkerarik. Zeltiberiarrek, bai, eta iberiarren alfabetoa erabiltzen zuten horretarako. Zelten jainko-jainkosekin eta hileta-errituekin lotutako erlijio-sinesmenak zituzten; esaterako, errauste-nekropoliak.
Haien arte-adierazpenak urriak ziren, baina forjaketan eta urregintzan nabarmendu ziren. Eskulturan, harrian landutako piezak nabarmentzen dira (verracoak).

HIMNOA NILOREN JAINKOARI

1100 BCE

Soroak ureztatzen dituen Egipto Garaiko esnea. Egarri den orori bizia ematen dion Raren sorkuntza. Ihintza zerutik jaisten denean, basamortua asetzen duena.
Arrainen jaun, hegazti migratzaileak hegoaldera joanarazten dituena, bat bera ere berandutu gabe.
Garagarra eta espelta sortzen dituena. Tenpluetara festa eramaten duena. Ez dagoenean, mundu guztia pobretzen da. Jainko-jainkosei egindako eskaintzak urritzen dira, eta milioika gizonek sufritzen dute.

Migrazio udalak

Period: 1000 BCE to 500 BCE

Tartesoko erresuma mitikoa

Period: 1000 BCE to 500 BCE

Greziarrek eta erromatarrek Tarteso izeneko erresuma bat aipatu zuten haien testuetan. Penintsularen hegoaldean kokatuta zegoela esan zuten, eta oso leku oparoa zela. Herri horren jarduera nagusiak nekazaritza eta metalen erauzketa eta merkataritza ziren.
Aspaldi-aspalditik, historialariek eta arkeologoek Tartesoko erresumari buruzko idatzizko probak eta aztarna materialak lortu nahi izan dituzte.

Zer jatorri zuten iberiar herriek eta herri zeltek?

Period: 1000 BCE to 500 BCE

Europako ekialdetik etorritako herrien eta Ekialdeko Mediterraneoko zibilizazioen eraginez, bi herri-multzo handi eratu ziren. Greziar eta erromatar historialariek herri zeltak eta iberiar herriak esan zieten herri horiei.

Greziar enpolion sortu zuten

575 BCE

Ampurias hiri greko eta erromatarra izan zen, Iberiar penintsularen ipar-ekialdean kokatua, Gerundense eskualdean, Ampurdan gainean. K.a. 575. urtean fundatu zuten Foceako kolonoek, mendebaldeko Mediterraneoko enklabe komertzial gisa.

Emporion

575 BCE

Ampurias hiri greko eta erromatarra izan zen, Iberiar penintsularen ipar-ekialdean kokatua, Gerundense eskualdean, Ampurdan gainean. K.a. 575. urtean fundatu zuten Foceako kolonoek, mendebaldeko Mediterraneoko enklabe komertzial gisa.

Perikles

Period: 495 BCE to 429 BCE

Pericles jurista, magistratu, jeneral, politiko eta Atenasko hizlari garrantzitsua izan zen hiriko urrezko aroan.

Gerra medikoak

Period: 492 BCE to 449 BCE

Delosko liga

477 BCE

Persiarrek berriro eraso egin ziezaieketela eta, badaezpada ere militarki antolatzeko, Delosko Liga sortu zuten: zenbait hiriren elkartea, Atenas buru zuela. Polis bakoitzak ontziak eta dirua jartzen zituen, ontzidi bat izateko, eta Atenas zergak biltzeaz arduratzen zen, eta Delos uhartean gordetzen zituen (Delosko altxorra).

Pelotonesko gerrak

Period: 431 BCE to 404 BCE

Esparta ez zegoen batere ados Atenasek hegemonia izatearekin, eta, bera buru jarrita, zenbait hiriren koalizioa bultzatu zuen, Atenasi aurre egiteko: Peloponesoko Liga.
Peloponesoko Gerrak hasi ziren horrela. Amaiera latza izan zuen Atenasentzat: erabat suntsituta geratu zen, eta haren aliatuak ere bai. Gerrek pobrezia gorrian utzi zuten Grezia guztia. Gainera, Atenasko demokraziaren eta Espartako oligarkiaren arteko gatazkak gerrak sortu zituen polisen artean.

Hirien eta nekazaritzaren garapena

400 BCE

Berezko idazkera bat garatu zuten aurreneko zibilizazio hiritar handiak K.a. IV. milurtekoaren inguruan sortu ziren, Tigris eta Eufrates ibaien (Mesopotamia) eta Nilo ibaiaren (Egipto) ertzetan. Ibaietako urak kontrolatzen ikasteak nekazaritzako produktuen ekoizpena handitzea eragin zuen. Hori dela eta, merkataritza-trukea erraztu zen, artisautza garatu eta lehen hiriak sortu ziren.

Alexandra Handia

Period: 356 BCE to 323 BCE

Alexandro (K.a. 356 - 323) Filipo Mazedoniakoa erregearen semea zen. Aristoteles filosofoa izan zuen irakasle, Homeroren lanak miresten zituen, eta Akiles bezalakoa izan nahi zuen: Iliada poeman troiarren aurka borrokatu zen elezaharretako heroi handi haren antzeko, hain zuzen.

Granikoko gudua

Period: 334 BCE to 324 BCE

Alexandrok inperio itzela konkistatu zuen. Asmo garbi bat zuen: greziar zibilizazioa hedatzea, eta greziarrak ekialdeko zibilizazioetara hurbiltzea. Dena den, ekialdeko kulturetara hurbiltzeko nahia ere bazuen Alexandrok, eta haien sinesmen eta ohiturak errespetatzeaz gain, haiekin bat egiten eta haietara egokitzen saiatu zen. Alexandroren inperioak gutxi iraun zuen, baina. Hura hil zenean, haren jeneralek lau erresumatan zatitu zuten inperioa, eta errege banak gobernatu zuten.

Issosko gudua

333 BCE

Egiptorantz abiatu zen. Egipton Alexandria hiria eraiki zuen; gerora erresuma helenistikoetan aberatsena eta kulturagune nagusietakoa bihurtuko zena. Hantxe sortu zuten antzinateko liburutegirik garrantzitsuena.Egiptora iritsita, Amonen santutegira joan zen, eta apaizak, han, Amon jainkoaren semea balitz bezala hartu zuen. Erregeak galdetu zion ea Amonek unibertsoaren errege bihurtzeko patua zion gordea. Baietz erantzun zion apaizak, unibertsoko errege izatera iritsiko zela.

Gaugamelako gudua

331 BCE

Alexandrok Persiako inperioa inbaditu eta hango hiri handiak konkistatu zituen (Susa eta Persepolis). Gaugamelako Guduan, behin betiko garaitu zuen Dario.
[Persiar] barbaroen jantzi tradizionalak jantzita agertu zen Alexandro jendaurrean. (...) Bertakoen itxura izan nahi zuen, eta jende hura mazedoniarren ohiturak hartzera bultzatu.
Nahaste horrek lagunduko omen zion, indarkeriak baino areago, handik alde egindakoan bere botereari egonkortasuna ematen.

Kartanova

228 BCE

Benetan izan al zen Tartesoko erresuma mitikoa?

Period: 1000 to 500 BCE

reziarrek eta erromatarrek Tarteso izeneko erresuma bat aipatu zuten haien testuetan. Penintsularen hegoaldean kokatuta zegoela esan zuten, eta oso leku oparoa zela. Herri horren jarduera nagusiak nekazaritza eta metalen erauzketa eta merkataritza ziren.
Aspaldi-aspalditik, historialariek eta arkeologoek Tartesoko erresumari buruzko idatzizko probak eta aztarna materialak lortu nahi izan dituzte.