FILOSOFOAK

ANTZINAROA

Period: 4000 BCE to 476

ANTZINAROA
4000 k.a. - 476 k.o.

Tales Miletokoa

625 BCE

Antzinako Greziako filosofo presokratikoa, matematikoa eta astronomoa izan zen; bestetik natura zientziaren eta filosofia naturalaren sortzailea izan zen. Miletoko eskolako lehenengo ordezkaria da. Zazpi Jakintsuetako bat izan zen, "Zeure burua ezagutu ezazu" lelopean. GARRANTZITSUA:
Filosofiaren aitatzat hartzen da, bera delako Unibertsoari buruzko azalpenak bilatzen hasi zen lehena, bere ikuspegitik, ura gauza guztien jatorria zela suposatu zuelako. (Geometriaren aitatzat hartzen da ere).

Pitagoras

580 BCE

Antzinako Greziako matematikari eta filosofo bat izan zen. Matematikan, Pitagorasen teoremarengatik da ezaguna eta zenbakien bitartez dena azal daitekeela pentsatzen omen zuen. Musikan, eskala pitagorikoak bere izena darama. Pitagorismo izendatu den mugimendu erlijioso garrantzitsu baten sortzaile, mistikotzat jo izan da historian zehar. GARRANTZITSUA:
Berak ematen ditu: biderkatzeko taulak, zenbaki arrazionalen existentzia, Pitagorasen teorema, musika-noten arteko tarteak, monokordioa...

Heraklito

535 BCE

Antzinako Greziako filosofoa zen, Efeso hirikoa. Heraklitoren obraren kontserbatzen diren pasarteak Artemisaren Efesoko tenpluan utzitako diskurtso baten atalak dira. Bere idazkian orfismoa eta Hesiodoren eraginak nabaritzen dira. GARRANTZITSUA:
Dialektikaren sortzaileetako bat da. Heraklitok irakasten zuen munduak berez osatzen duela batasuna, eta ez du ez jainkorik ez gizakirik sortu. Su bizia izan da eta izango da, legearen arabera piztu eta itzaltzen dena.

Parmenides

515 BCE

Antzinako Greziako filosofo presokratikoa izan zen. Eskola eleatikoko sortzaile eta filosofo garrantzitsuena kontsideratu ohi da. Parmenidesek Eleako gobernuan parte hartu omen zuen.Parmenidesen eragina nabarmentzekoa da mendebaldeko pentsamendu metafisikoaren historian, lehendabizikoz Izateari buruzko hausnarketa garatu baitzuen. Parmenidesekin kosmologia ontologia bihurtzen da. Bere lanak eragina nabaria izango du Platonen pentsamenduan.

Protagoras

490 BCE

Antzinako Greziako lehenengo sofista izan zen, eta zenbaiten ustez garrantzitsuena. Ospea eta eragina oso nabaria izan zen Periklesen Atenasen. GARRANTZITSUA:
Erretorikari eta etikari buruz egindako lanagatik da ezaguna. "Gizakia gauza guztien neurria da" esaldi ospetsua, errealitatearen ikuspegi erlatibista laburbiltzen duena. Beraren arabera, ezagutu dezakegun guztia gure ikuspegiak berak mugatzen du, eta horrek esan nahi du egia subjektiboa dela.

Gorgias

483 BCE

Antzinako Grezia filosofo sofista bat izan zen. K.a. 485. urtean- Carmántidas-eko semea izan zen. Bere gaztaroan zehar Enpedoklesen dizipulua izan zen, bere heziketan erretorikoaren hastapenak erakutsi ahal izan zizkion, Parmenidesen eta Zenón-eko Elea.2-etako pentsamendura ohitua.
GARRANTZITSUA:
Bere filosofia ezer existitzen ez delako baieztapenean oinarritzen zen, edo, existitzen bada, ezin da benetan ezagutu, eta, ezagutu badaiteke, ezagutza hori ezin da transmititu. Subjektiboan oinarrituta

Sokrates

470 BCE

Grezia Klasikoko filosofo bat izan zen. Mendebaldeko tradizio filosofikoaren ikonorik garrantzitsuenetarikoa da, Platonen irakaslea izan zen eta harengan eragin handia izan zuen. GARRANTZITSUA:
Filosofiaren benetako abiarazlea izan zen, gizakiaren barnean bilatzen duen zientzia izateko helburu nagusia eman baitzion. Dialektika ezagutza partekatzeko metodoa da, batez ere Platonek erabiltzen duena, Sokratesen maieutikan inspiratua.

Platon

427 BCE

Grezia Klasikoaren filosofo garrantzitsu bat izan zen. Sokratesen ikasle eta Aristotelesen maisu izan zen. Sokratesengandik jaso zuen eragina nabaria izan zen. Parmenides, Heraklito eta pitagorikoen pentsamendu-iturrietatik ere edan zuen. Haren filosofiaren argitasunak eta sakontasunak eragin sakona izan dute historian zehar. Filosofiari egungo izaera eman eta haren zabalera osoan, hala nola etika, politika, metafisika eta epistemologia, aztertu zuen lehena izan zen.

Aristoteles

384 BCE

Grezia klasikoko filosofo eta polimata izan zen. Platonek irakatsia, Lizeoaren, filosofiaren eskola peripatetikoaren eta tradizio aristotelikoaren sortzailea izan zen. GARRANTZITSUA:
Aristotelesek filosofiari egindako ekarpen handienetako bat logika izan zen. Aristoteles, logika formala egin zuen lehen pentsalaria izateaz gain, bi mila urte baino gehiagoz Mendebaldeko logika berak egindako bideetatik joan zen.

Epikuro

342 BCE

Antzinako Greziako filosofoa izan zen. Epikuro Demokritoren jarraitzailetzat har daiteke fisikaren alorrean, baina ez zion determinismoari jarraitu. Ataraxia (Bizitzako gorabeheren kezkarik gabeko egoera) lortzeko, heriotzaren beldurra kentzea ezinbestekoa dela zioen. Epikuroren iritzian jainkoak, baldin badira ere, giza jendearengandik urrun daude, eta ez zaie jaramonik egin behar. GARRANTZITSUA:
Bere izena korronte filosofikoaren sortzailea (epikureismoa): zoriontasuna plazerarekin lotzea.

Seneka

4 BCE

Moralari buruz aritu zen filosofo estoiko nabari bat izan zen. Erromatar Inperioko politika pertsonaia garrantzitsua ere izan zen. Bere idazkiei esker, mendeetan barrena estoizismoaren pentsaera ulertzeko ezinbestekoa izan da. GARRANTZITSUA:
Bere ekarpen nagusia etikaren eremuan gertatu zen, arauak eta jarduteko moduak agintzen saiatuz, bizioengandik urrun, norbera zaintzeko, besteentzat baliagarri izateko eta heriotzaren etorrera errukigabearen beldur izan gabe bizitza on bat izateko.

Austin Hiponakoa

354

Filosofo eta teologo bat izan zen. Mendebaldeko kristautasunaren gizonik garrantzitsuenetakoa, GARRANTZITSUA:
Filosofia, San Agustinentzat, arima osoaren jakinduriarenganako eta egiarenganako maitasuna eta ahalegina izan zen. Egia, San Agustinentzat, pasioz eman zitzaion ideal gorena zen. Egia hori arimari eta Jainkoari buruzkoa da, bere kezka filosofikoaren bi objektuei buruzkoa.

ERDI AROA

Period: 476 to 1492

ERDI AROA
476. urtetik, 1492. urtera

Tomas Akinokoa

1225

Aita Santuen Lurraldea, teologoa, latinezko idazlea eta domingotar fraidea izan zen. Erromatar Eliza Katolikoko doktore eta santua da. GARRANTZITSUA:
Bereziki ezaguna da Aristotelesen filosofiaren sarrera nagusietako bat delako XIII. mendeko korronte eskolastikoan, eta haren obra pentsamendu kristauaren eta pentsamendu aristotelikoaren espiritu kritikoaren arteko sintesia delako.

Gilen OKham

1285

Fraide frantziskotarra eta filosofo eskolastiko ingelesa izan zen, Ockham herrikoa, Ingalaterrako Surreykoa. Eskolastikaren azken figura nabarmena izan zen, eta nominalismoaren filosofo handiena. Ezaguna da Ockhamen labana delako bere printzipio filosofikoagatik. GARRANTZITTSUA:
Geroago De Morganen Legeak eta logika hirutarra deituko zenaren norabidean lan egin zuen, hau da, hiru egia-balio zituen sistema logiko bat, XIX. eta XX. mendeetako logika matematikoan berreskuratuko zena.

Tomas Moro

1486

Ingeles pentsalari, teologo, politiko, humanista eta idazle izateaz gain, poeta, itzultzaile, Henrike VIII.aren lord kantziler, lege-irakasle, negozio zibilen epaile eta abokatu ere izan zen. Bere lanik ezagunena Utopia da eta bertan, izen bereko irla bateko nazio batean finkaturiko gizarte ideal baten antolaketa adieraztea du helburu.

ARO MODERNOA

Period: 1492 to 1789

ARO MODERNOA
1492.urtetik, 1789. urtera

Francis Bacvon

1561

Britainiar filosofo, abokatu, idazle eta estatu-politikaria izan zen. Enpirismo filosofiko zein zientifikoaren aitatzat hartzen da. GARRANTZITSUA:
Baconek metodo enpirikoa landu zuen filosofian. Ezagutza ororen iturria sentimenak direla dio, eta ikerketaren helburua Natura dela, materia, hau ez dela ez homogeneoa ez abstraktua, hainbat koalitate eta forma dituela.

Hobbes

1588

Filosofo ingelesa, filosofia modernoaren sortzaileetako bat izan zen. Bere lanik ezagunena Leviathan da: bertan teoria kontratualistaren oinarriak ezarri zituen; oinarri horiek izugarrizko garrantzia izan zuten mendebaldeko filosofia politikoaren garapenean. Filosofia ez ezik, etika, historia, teologia, geometria eta fisika jorratu zituen, besteak beste.
Bere buruari filosofia politikoaren abiarazlea (iniciador) izendatzen da haren burua.

Deskartes

1596

Filosofoa, matematikaria eta zientzialaria izan zen. Bai filosofian, bai matematikan, aitzindaritzat dugu gaur egun. GARRANTZITSUA:
Descartes filosofia arrazionalista modernoaren abiarazletzat hartzen da, bere ziurtasuna bermatzen duen ezagutzaren oinarri bat aurkitzeko arazoaren planteamenduagatik eta ebazpenagatik, eta eskolastikarekiko behin betiko hauste-puntua den filosofotzat.

Spinoza

1632

Jatorri sefardi hispano-portugaldarreko filosofo neerlandarra izan zen. Kartesianismoa gisa ezagutzen den korrontearen ondorengo kritikoa da, eta XVII. mendeko filosofiaren arrazionalista handietako bat da, René Descartes frantsesarekin eta Gottfried Leibniz alemanarekin batera. GARRANTZITSUA:
Arrazionalismoaren printzipioak muturrera eraman zituen, eta bere filosofia : «Bere baitan den eta bere kabuz ulertzen den» gisa, eta, beraz, substantzia bakarra existi zitekeen, jainkotiarra.

Locke

1632

Filosofo eta teoriko liberal ingelesa zen. Liberalismoaren aitzindaritzat hartzen da gaur egun. GARRANTZITSUA:
Enpirismoaren figura nagusietako bat da, giza ezagutza esperientziatik abiatzen dela defendatzen duen mugimendu filosofikoa. Enpirismoa iraultza zientifikoaren hazia litzateke. Ez dago giza ezagutzarik zure esperientziatik haratago joaterik.

Gottfried Wilhelm (Leibniz)

1646

Alemaniar filosofo, matematikari, logikari, teologo, jurista, liburuzain eta politikaria izan zen. GARRANTZITSUA:
Leibnizek metafisikari egindako ekarpenik garrantzitsuena Monadologian azaldu zuen monaden teoria da. Monadak eremu metafisikora, atomoak, eremu fisiko/fenomenalera doazenak dira; monadak unibertsoaren azken elementuak dira.

Berkeley

1685

Filosofo eta apezpikua izan zen, idealismo subjektiboa deituriko korronte filosofikoaren aitzindaritzat hartua izan da. GARRANTZITSUA:
Berkeleyk idealismo printzipioa proposatu zuen, gauzen izatea haien hautematea dela azalduz. Izan ere, substantzia ez litzateke materia, baizik eta bere substratu espirituala bakarrik. Descartesen arabera, izpirituala gure pentsamenduen emaitza da, eta hori izango litzateke bere froga ukaezina, bere egiaren irizpidea.

Montesquieu

1689

Ilustrazio garaiko kronista eta pentsalari politikoa izan zen. Ilustrazioaren mugimenduko filosofo eta saiakeragile garrantzitsuenetakoa. Ospetsua da berak egituratu zuelako botereen banaketaren teoria, gaur egungo gobernu modernoetan oinarrizkotzat jotzen dena eta mundu osoko konstituzio ugaritan ezarria.Haren pentsamendua. Korrontearen ezaugarri nagusiak hauek dira: tolerantzia erlijiosoa, askatasunaren bilaketa eta zoriontasunaren kontzeptu zibikoa.

Hume

1711

Eskoziar filosofo, historialari, ekonomialari eta saiakeragilea izan zen. Gaur egun Mendebaldeko filosofiako eta Eskoziako Ilustrazioko figura garrantzitsuenetako bat da. Ezaguna da enpirismoan, eszeptizismoan eta naturalismoan oinarritutako sistema filosofikoa garatu izanagatik.

Rousseau

1712

Suitzar idazle, musikagile eta filosofoa izan zen, frantsesez idazten zuena. Ilustrazioko pentsalari nagusietako bat izan zen.Jean-Jacques Rousseau oso filosofo berezia izan zen bere garaian, haize kontra joan zena, eta maiz kritikatua haren ideiengatik. Ilustrazio garaiko baikortasun eta aurrerabide giroan, hark gizartea, aurrerapena, arteak eta zientziak kritikatu eta mespretxatu zituen, arrazoian oinarritua, haiek gizakiaren ustelkeria eta gaitz guztien iturria zirela ondorioztatuz

Kant

1724

Historiako filosofo nabarmenetakoa da.
Kantek gai orotako lan filosofikoen ekoizpen zabala utzi zion gizateriari, baina bi nabarmentzen dira: Arrazoimen hutsaren kritika eta Arrazoimen praktikoaren kritika. Lehenengoaren kasuan, izatez, filosofiaren historiako lanik handienetako bat dela esan dezakegu.

Hegel

1770

Filosofo alemaniarra izan zen. Alemaniar idealismoaren figura garrantzitsuenetako bat eta filosofia modernoaren sortzaileetako bat da, eta bere eragina epistemologiara, logikara, metafisikara, estetikara, historiaren filosofiara, erlijioaren filosofiara eta filosofiaren historiara hedatzen da. Lorpen nagusia idealismoaren artikulazio bereizgarri baten garapena (idealismo absolutu deitua), non, adibidez, adimenaren eta naturaren eta subjektuaren eta objektuaren dualismoak gainditzen diren.

ARO GARAIKIDEA

Period: 1789 to 2022

ARO GARAIKIDEA
1789.urtetik, gaur egunera

Karl Marx

1840

Alemaniar filosofo eta politika zein ekonomiaren pentsalaria izan zen, bereziki ezaguna komunismoaren aitzindaria izateagatik. 1848an "Argi Komunista" argitaratu zuen eta honetan, komunismoaren oinarri teorikoak eta helburuak lehen aldiz agertu ziren era sistematikoan

Nietzesche

1884

Filosofo eta filologo alemana izan zen, eta XIX. mendeko pentsalari modernoetako bat. Garaiko kultura, erlijio eta mendebaldeko filosofiaren kritika zorrotza burutu zuen, bizitzarekiko jarrera moralen analisi bidez hauen benetako izaera agerian utzi nahi

Sigmund Freud

1890

Austriar mediku neurologoa, psikoanalisiaren sortzailea izan zen, psikopatologia tratatzeko metodo klinikoa, elkarrizketa bidez gaixoaren eta psikoanalistaren artean.

Edmund Husserl

1900

Hasieran zientziak, eta zientzien artean bereziki matematika ikasi zuen.Kontzientzia ikertu eta deskribatu zuen, mundu objektiboaz nahiz irudimen hutsezkoaz nola jabetzen garen aurkitzeko asmoz

Ludwig Wittgenstein

1910

Filosofo austriarra izan zen, hizkuntza, batez ere epistemologiarekin loturik, bereziki aztertu zuena. Vienako Zirkulua mugimendua eta bidenabar enpirismo logiko izeneko eskola filosofikoa eragin zituen pentsalarietako bat izan zen.

Bertrand Russell

1927

Galestar filosofo, aktibista, idazle eta matematikaria izan zen. Matematikaz nahiz logikaz egindako lanak garrantzi handikoak izan ziren, baina zabaltzen ahalegindu zen ikuspuntu sozialaregandik egin zen Russell ezagun

Martin Heidegger

1930

Fenomenologiarekin eta existentzialismoarekin lotu izan da. Haren libururik ospetsuena, Sein und Zeit («izatea eta denbora»), filosofiaren arloan XX. mendeko garrantzizkoenetakotzat jotzen da.

Jean-Paul Sartre

1930

Frantsesezko idazlea eta filosofoa izan zen, existentzialismoaren adar marxistaren erakusgarria, eta XX. mendeko intelektual politikoki konprometituaren irudi nagusietakoa. Halaber, existentzialismoaren ordezkari ospetsuena izan zen, Martin Heideggerrekin eta Albert Camusekin batera.

Levi Strauss

1939

Munduko jantzi ekoizle handienetakoa den Levi Strauss & Co. enpresaren sortzailea izan zen. Levi Strauss&Co galtza bakeroak ekoizten hasi zen lehen enpresa izan zen

Karl Popper

1950

XX. mendeko zientziaren filosofo garrantzitsuenetakotzat hartzen da. Kontuan hartzen zituen aurrekoek egindako lorpenak eta hortik abiatuta, norabide berri eta ustekabekoak ekartzen zituen

Hanna Arendt

1950

Judu jatorriko politika-ikertzaile alemaniarra izan zen. Arendtek gehien aztertu zituen ideien artean politikaren natura eta bizitza politikoaren inguruko auziak daude

Michel Foucault

1952

Irudi oso garrantzitsua izan zen XX. mendeko pentsamendu frantseserako. Foucault-ek egin zuen lana naturaren ingurukoa izan zen, historia, soziologia, psikologia eta filosofia kontuan izanda

Simone de Beauvoir

1960

Idazle, filosofo eta feminista frantziarra izan zen. Gai politiko, sozial eta filosofikoei buruzko eleberriak, entseguak, biografiak eta monografiak idatzi zituen

Jürgen Habermas

1970

Soziologoa eta filosofoa da, teoria kritikoa eta pragmatismoa bultzatu zuena. Haren lanak, epistemologian oinarrituak, eragin handikoak izan ziren