FILOSOFOEN DENBORA LERROA

TALES MILETOKOA

625 BCE

Talen antzinako Greziako filosofo presokratikoa izan zen. Matematikari eta astronomo izateaz gain, natur zientzien eta filosofia naturalaren sortzailea izan zen, Aristotelesen arabera. Miletus eskolako lehen ordezkaria eta Anaximandroren jarraitzailea izan zen.

ANAXIMANDRO

610 BCE

Anaximandro Miletokoa eskolako bigarren filosofo presokratoa, Tales taldeko kidea eta jarraitzailea eta Anaximenes maisua izan zen. Filosofiari ez ezik, astronomiari, geometriari, fisikari eta geografiari ere lagundu zien, mundua ikuspegi zientifikotik aztertzeko joera filosofikoaren ildotik.

PITAGORAS

580 BCE

Pitagoras Samoskoa Antzinako Greziako matematikari eta filosofo bat izan zen. Matematikan, Pitagorasen teoremarengatik da ezaguna eta zenbakien bitartez dena azal daitekeela pentsatzen omen zuen. Musikan, eskala pitagorikoak bere izena darama. Metenpsikosi edo arimaren transmigrazioaren dotrina ere zabaldu zuen.

HERAKLITO

535 BCE

Errege-sendia Heráclitoren idatzien artean, antzinako bildumagileek bakarrik gorde dituzte zati gutxi batzuk Izadiaz izeneko obran. Bere izenaren antzinako iluna, bere pentsaera ulertezina dela eta. Bere filosofia oso ondo ezagutzen den esaldi bat da: "No entrarás al río dos veces". Herezagunentzat, gai nagusia sua da, eta beste gauza eta gauza guztiak aldaketek eragiten dituzte.

PARMENIDES

515 BCE

Pitagorikoa izan zela esaten da, eta eskola hori utzi egin zuen bere burua sortzeko, pitagorikoen aurkako elementu argiekin. Batzuen ustez, Eleako eskolaren fundazioa Kolofoizko Jenofanei egozten zaie, eta hori dela eta, ez da egiazkoa horren berri; horregatik, eskola horren fundazioak Parménidesi egotzi behar dio, eta, gainera, Parménidesen pentsamendua zein puntutaraino izan daiteke Jenofanesen eragina.

ENPEDOKLES

490 BCE

Enpedocles Greziako Agrigentoko filosofo bat izan zen. Empedoclesen filosofia oinarrizko lau gai klasikoren sortzailea dela uste da, hau da, lurra, airea, sua eta ura lantzen dituen unibertsoa. Bere heriotza garaikideek jaso zuten idatziz, eta ohikoa izan da literaturan eta kondairetan.

SOKRATES

470 BCE

Sokrates mendebaldeko filosofiaren aitzindaria izan zen, gizakiaren barruan bilatzen duen zientzia bihurtu baitzuen filosofia. Bilaketa horretan, maieutika deitu zion metodo dialektikoa erabili zuen: entzuleari proposamen edo esaldi bat proposatu zion, bere egia ezagutzeko, bere burua ezagutzera emateko.

PLATON

427 BCE

Bere burua Sokrataren jarraitzaile greziar bat izan zen, eta Aristóteleko maisua. 387. urtean Akademia sortu zuen, eta bederatziehun urte baino gehiago iraun zuen, eta Aristotelesek Estagiratik hasi zuen filosofia ikastera, eta, horrela, hogei bat urte eman zituen bere maisuarekin.

SOFISTAK

400 BCE

Antzinako Grezian, K.a. V. mendean hasita, dute jatorria sofistak. Hiritarren iritziz jakintsuak ziren (Sokrates, Zazpi Jakintsuak, esaterako) baino geroago terminoa maila altuko ikasleen maisu lanetan ibiltzen ziren haiek izendatzeko erabili zen. Pentsalari moduan euren ekarpena nabaria da etika, politika eta orohar gizarte eta giza-arazoetan. Literatura alorrean, prosa eta erretorikaren sortzaileak dira eta gramatika eta semantika alorretan aitzindariak

ARISTOTELES

384 BCE

Aristotelesek 200 tratatu inguru idatzi zituen gai ugariri buruz, : logika, metafisika, zientziaren filosofia, etika, filosofia politikoa, estetika, etika, filosofia politikoa, estetika, erretorika, fisika, astronomia eta biibia. Ezagutzaren arloak asko aldatu zituen. Logikaren eta biologiaren sortzailea da, Aristotelesen lana da, eta hor daude gai horri buruzko lehen ikerketa sistematikoak.

HIPATIA

370 BCE

Greziar neoplatoniar neoplatoniko bat izan zen, Egiptotik sortua, eta bi urte nabarmendu zituen Alexandriako eskola neoplatoniko batean, V. mendearen hasieran, eta kide eta Alexandriako Eskola neoplatoniko bat izan zen, 3. mendearen hasieran, ikasketa logikoak eta zientzia zehatzak landu zituena, bizitza asmatikoa eramanez. Aristokrata kristauen eta paganoen eskola selektibo bat hezi zuen.

SAN AGUSTIN HIPONAKOA

354

Filosofo eta teologo bat izan zen. Mendebaldeko kristautasunaren gizonik garrantzitsuenetakoa, Eliza Katolikoaren santu eta doktore. Honek jainkoarekiko sinesmena eta jakintza eta fedea jainkoarengana eta, jakintzara heltzeko modu bakarra dela defendatu egin zuen. Ariman aurkituko den fedeak egiaren berri ematen badigu ere, arrazoiak egia horiek baieztatu egin ditzake, nahi eta arrazoiak, fedeak gidaturik aritzen ez denean, egiazkoak ez diren ezagutzak sor ditzakeen

TOMÁS AKINOKOA

Mar 7, 1274

Filosofoa, teologoa, latinezko idazlea eta domingotar fraidea izan zen. Erromatar Eliza Katolikoko doktore eta santua da.
Aristotelesen filosofian oinarri harturik, Tomas Akinokoak eskolastikaren kristau pentsamendura egokitu zuen hura. Haren pentsamenduak, beraz, kristautasunaren dogmetan, Erdi Aroko tradizio kristauan eta Aristotelesen filosofian ditu erroak. Aristotelesen testuei iruzkinak egin zizkien eta haren kontzeptu asko argitzen saiatu zen

TOMAS MORO

Jul 6, 1535

Abokatua, idazlea, politikaria eta humanista izan zen. Utopia hitza asmatu eta izen bereko liburua idatzi zuen, alegiazko uharte-nazio bati buruzkoa. Liburuan, bertako sistema politikoa aurkeztu zuen.
Hainbat lanpostu publiko bete zituen: Parlamentuko kide (1504), jarauntsien kudeatzaile (1514), ondasunen diruzain (1521), Behe Ganberako lehendakari (1523) eta lord kantziler (1529-1532). Idazlan nagusia Utopia (1516) da. Lan horretan gizartearen satira egin zuen eta oso eragin handia izan zuen.

Nikolas Koperniko

Mar 24, 1543

Errenazimenduko monje astronomoa izan zen, astronomia modernoaren aita. Berak formulatu zuen lehenengoz Eguzki Sistemaren heliozentrismoa, lehen aldiz Aristarko Samoskoak ulertua. Bere revolutionibus orbium coelestium liburua (zeruko esferen iraultzen ingurukoa) astronomía modernoaren hasierako puntu gisa kontsideratu ohi da. Koperniko matematikari, astronomo, legegizon, fisikari, kalonje katoliko, gobernadore, administratzaile, buruzagi militar eta ekonomista izan zela esan dezakegu

JOHANNES KEPLER

Dec 27, 1571

Alemaniar matematikari eta astronomoa izan zen. 17. mendeko iraultza zientifikoko pertsonai nagusietakoa izan zen, ezaguna bere planeten mugimenduaren legeengatik eta Astronomia Nova, Harmonices Mundi eta Epitome Astronomiae liburuengatik. Lan horiek Newtonen grabitazio unibertsalaren teoriaren oinarriak ezarri zituzten.

JOHN LOCKE

Aug 29, 1632

Liberalismoaren aitzindaritzat hartzen da gaur egun. Ez zuen innatismoaren eta determinismoaren existentzian sinesten eta jakinduria zentzumenetatik datorrela uste zuen. Lockerentzat, jakinduria gertakizunen arteko erlazioagatik dator . Bere pentsamenduak arrazionalismoaren eta mekanizismoaren elementuak ditu ere. Jainko sortzaile batean sinesten du eta gure existentzian eta ezerezetik ezin garela sortu oinarritzen du. Bere ustez, Jainkoaren asmoak lege naturalen bitartez soilik ikusi ahal dira.

NICOLAS MALEBRANCHE

Aug 6, 1638

Teologo eta filosofo arrazionalista izan zen. Batik-bat San Agustin eta Descartesen jarraitzailea izan zen. Bere ekarpen filosofiko eta teologiko garrantzitsuenak okasionalismoaren eta Jainkoaren existentziaren inguruko tesiak izan ziren. 1674-75 bitartean bere obra filosofiko garrantzitsuenaren eta zabalenaren bi bolumenak argitaratu zituen. Obra honi esker prestigioa lortu zuen bere garaian. Testuan gizakiaren okerrak egiteko joerari buruz jarduten du, baita oker horiek nola konpontzeaz ere

GALILEO GALILEI

Aug 1, 1642

Italiar matematikari, fisikari eta astronomoa izan zen. Errenazimentuko gizona, haren interesa zientzia eta artearen esparru gehienetara zabaldu zen (musika, literatura eta pintura, besteak beste). Bere lorpenen artean teleskopioaren hobekuntza, behaketa astronomiko ugari, mugimenduaren inguruko lehenengo legea eta “Kopernikoren Iraultza”rekiko babes determinantea aurkitzen dira. “Astronomia modernoaren aita”, fisika modernoaren aita” eta “zientziaren aita”tzat kontsideratu da.

RENÉ DESCARTES

Feb 11, 1650

Filosofoa, matematikaria eta zientzialaria izan zen. Bai filosofian, bai matematikan, aitzindaria hartzen da. Matematika eta Fisikan ekarpen garrantzitsuak egin bazituen ere, Descartes Filosofia modernoaren aita kontsideratzen dugu. Justifikazioa jasotako egiei uko egiteko erabakian datza, eskolastika eta beste joerak baztertuz.
Descartesek morala, medikuntza edo mekanika bezalako gaietan argia ikusi ahal izateko, ezaupidea bera ikertu behar dela uste du

THOMAS HOBBES

Dec 4, 1679

Filosofo ingelesa, filosofia modernoaren sortzaileetako bat izan zen. Bere lanik ezagunena Leviathan (1650) da: bertan teoria kontratualistaren oinarriak ezarri zituen; oinarri horiek izugarrizko garrantzia izan zuten mendebaldeko filosofia politikoaren garapenean. Filosofia ez ezik, etika, historia, teologia, geometria eta fisika jorratu zituen.
Absolutismo politikoaren autore garrantzitsuenetakotzat jotzen da, eta bere pentsamendua liberalismoaren funtsezko zenbait kontzeptuk osatzen dute

GEORGE BERKELEY

Mar 12, 1685

Irlandako filosofo eta apezpikua izan zen, idealismo subjektiboa landu zuena. Obra ugari idatzi zituen, horien artean “ Ezagutzaren hastapenak (1710)" eta “ Hylas eta Filonousen arteko Elkarrizketak . 1734an “El analista " izeneko obra publikatu zuen , bertan zientziaren fundamentuak kritikatzen dira, matematikaren garapenean eragin latza izan zutenak. Pentsamenduaz kanpoko errealitate oro ukatzen zuen, zentzuen bidez hautemandako mundu materialak zeinu-balioa besterik ez

DAVID HUME

May 7, 1711

Irlandako filosofo eta apezpikua izan zen, idealismo subjektiboa landu zuena. Obra ugari idatzi zituen, horien artean “ Ezagutzaren hastapenak (1710)" eta “ Hylas eta Filonousen arteko Elkarrizketak . 1734an “El analista " izeneko obra publikatu zuen , bertan zientziaren fundamentuak kritikatzen dira, matematikaren garapenean eragin latza izan zutenak. Pentsamenduaz kanpoko errealitate oro ukatzen zuen, zentzuen bidez hautemandako mundu materialak zeinu-balioa besterik ez

BERTRAND RUSSELL

May 18, 1872

Galestar filosofo, aktibista, idazle eta matematikaria izan zen.
Bibliografia itzelaren egilea da, haren liburuetan bereziki Matematikaz, Filosofiaz eta Politikaz idatziz. XX. mendeko filosoforik eragingarrienetarikoa izan zen. 1950ean Literaturako Nobel saria jaso zuen

MAX SCHELER

Aug 22, 1874

Alemaniar filosofoa izan zen.Fenomenologia garatu zuen. Schelerrek bihotzaren edo senaren emozioen fenomenologia landu zuen; objektuak "etikoak" dira aldez aurretik, balio objektibo aldaezina dute, eta hierarkia baten arabera ordenatzen dira. Kanten filosofian ez bezala, formen etikaren ordez balioen etika materiala da nagusi Schelerrenean. Jainkoa edo goreneko pertsona da Schelerren sistemaren giltzarria. Geroko urteetan, ordea, ikuspegia aldatu eta gizakia ezarri zuen Jainkoaren lekuan.

JACQUES MARITAIN

Nov 18, 1882

Filosofo katolikoa izan zen. Bergsonen filosofiaren eta materialismo ororen aurkari sutsua izan zen; Tomas Akinokoaren filosofiaren interpretazio berri bat eskaini zuen, humanismo kristau berri baten ildotik. 1936ko Espainiako Gerra Zibilaren garaian, Hego Euskal Herriko katoliko abertzaleen jokabidearen aldeko izan zen Frantzian, kristau integristen aurka, eta harreman estuak izan zituen gerraondoan erbestean ziren euskal herritar buruzagi batzuekin.

LUDWIG JOSEF JOHANN WITTGENSTEIN

Apr 26, 1889

Filosofo austriarra izan zen, hizkuntza, batez ere epistemologiarekin loturik, bereziki aztertu zuena. Vienako Zirkulua mugimendua eta bidenabar enpirismo logiko izeneko eskola filosofikoa eragin zituen pentsalarietako bat izan zen. Bizitzan zehar, bi lan soilik prestatu zituen argitaratzeko, Tractatus logicus-philosophicus eta Ikerketa filosofikoak; eta biak bere bizitzako pentsamendu filosofikoaren bi ikuspuntu bereizien mugarri dira. Nortasun enigmatiko eta bizimodu liluragarria izan zituen.

MARTIN HEIDEGGER

Sep 26, 1889

Alemaniar filosofoa izan zen. Fenomenologiarekin eta existentzialismoarekin lotu izan da. Haren libururik ospetsuena, Sein und Zeit («izatea eta denbora»), filosofiaren arloan XX. mendeko garrantzizkoenetakotzat jotzen da.

MAX HORKHEIMER

Feb 14, 1895

Filosofo eta soziologo alemaniarra izan zen. Ezaguna da gizarte ikerketarako institutuko zuzendari izan zelako (Institut für Sozialforschung), 1930 eta 1969 bitarteko Frankfurteko Eskola ospetsuaren aitzindaria, eta teoria kritikoaren (Kritische Theorie) sortzailetako izan zelako.

THEODOR W.ADORO

Sep 11, 1903

Alemaniar filosofo, soziologo eta musikologoa da, eta 1949tik filosofia eta soziologia irakatsi zituen Frankfurten.
Frankfurteko eskolaren teoria kritikoko bultzatzaile nagusietariko bat izan zen Ernst Bloch, Walter Benjamin, Herbert Marcuse eta Max Horkheimerrekin batera. Sari ugari jaso zituen XX. mendeko pentsalari entzutetsu gisa eta aintzatetsia izan zen estetika, filosofia eta estetikaren alorretan. Faxismoa eta berak izendaturiko kultur industria izan ziren kritikaren gai nabarmenenak.

JEAN-PAUL

Jun 21, 1905

Frantsesezko idazlea eta filosofoa izan zen, existentzialismoaren adar marxistaren erakusgarria, eta XX. mendeko intelektual politikoki konprometituaren irudi nagusietakoa.
Halaber, existentzialismoaren ordezkari ospetsuena izan zen, Martin Heideggerrekin eta Albert Camusekin batera. Uko egin bazion ere, Literaturako Nobel Saria eman zioten 1964an. Suediako Akademiari gutun batean azaldu zionez, errekonozimendu eta saririk ez onartzeko araua jarri zion bere buruari.

CLAUDE LÈVI STRAUSS

Nov 28, 1908

Filosofo eta antropologo frantziarra izan zen. Gizarte zientzien epistemologian eragin handiko pentsalaria eta estrukturalismo izeneko eskolaren sortzaileetako bat da.

PAUL RICOEUR

Feb 27, 1913

Filosofo Frantziarra izan zen.
Sorbonako eta Nanterreko irakaslea izan zen. Ricoeurren filosofia deskribapen fenomenologikoen eta gogoetaren analisiaren inguruan eratzen da, eta existentzialismoaren eta psikoanalisiaren eragina ere nabarmena du. Borondatearen filosofia deitu izan zaio. Bere obrarik interesgarrienen artean honako hauek ditugu: Philosophie de la volonté, Histoire et vérité, De l´interprétation, Essai sur Freud, La Métaphore vive, La Sémantique de l´action.

LOUIS ALTHUSSER

Oct 16, 1918

Filosofo frantsesa izan zen. XX. mendeko marxismoaren joera garrantzitsuenetariko baten pentsalari ezaguna. Marxen irakurketa zientifikoa aldezten du, batez ere Kapitalarena, haren obren irakurketa «ideologikoa» baztertuz. «Haustura» bat ikusten du Marx gaztearen lanen eta Kapitalaren artean, azken hau benetako testu iraultzailea dela iritzirik. Obra nagusiak: Lire le Capital (1965), E. Balibarrekin lankidetzan; Pour Marx (1966), Lenin et la philosophie (1969).

MICHEL FOUCAULT

Oct 15, 1926

XX.mendeko pentsamendu frantseserako, estrukturalismoaren eta postestrukturalismoaren artean kokatzen da. Hil egin zenerako, Frantzian pertsonarik azkarrenetarikotzat hartu zuten, nahiz eta oso gaztea izan. Bera, arkeologotzat zuen bere burua.
Foucault-ek egin zuen lana, naturaren ingurukoa izan zen, historia, soziologia, psikologia eta filosofia kontuan izanda. XXI. mendearen hasieran, Foucault egilerik esanguratsuena bihurtu zen giza zientzietan.

JURGEN HABERMAS

Jun 18, 1929

Alemaniar soziologo eta filosofoa da, teoria kritikoa eta pragmatismoa bultzatu zuena. Epistemologian oinarritutako bere lanak XX. mendean beso luzekoak izan ziren. Habermas gizartea aztertzeko eredu bat proposatzen digu, arrazionaltasuneko bi forma erabiliz: Alde batetik, bizitzaren munduaren benetako arrazionaltasuna, eta bestetik, sistemaren arrazionaltasun formala.

MONIQUE WITTING

Jul 13, 1935

Frantziar idazlea eta teoriko feminista izan zen, lesbofeminismoari funtsezko ekarpena egin ziona. Generoaren eraikuntza sozialaz idatzi zuen, eta "kontratu heterosexuala" esapidea erabili zuen lehendabizikoz. Sortutako teoria guztiak feminismo materialistaren jarraitzaile ziren beste hiru emakumerekin batera garatu zituen: Colette Guillaumin, Nicole-Claude-Mathieu eta Paola Tabet. 1970eko hamarkadan, hainbat artikulu argitaratu zituzten Nouvelles Questions Féministes aldizkarian

EMMANUEL MOUNIER

Apr 1, 1950

Frantziar filosofoa izan zen, gai sozial eta politikoei erreparatu zien batez ere. Komunitate pertsonalismoaren eta Esprit aldizkariaren sortzaile izan zen. Gainera, bere lanek bere ibilbide filosofikoaren une bat eta bere konpromiso bizia erakusten dituzte

THOMAS PIKKETTY

May 7, 1961

Marx-en jarraitzailea. Batzuek Marx bezalako figura hain eraginkortzat jotzen dute arlo ekonomikoan, XXI. mendean (2014) "el capital" liburua best seller bihurtu zen eta egungo eztabaida ekonomikoa markatu du, azken hamarkadetako obrarik garrantzitsuena bihurtuz.