-
Inperialismoa
Inperialismoa berezko lurraldearen edo eragin eremuaren hedapena da, beste herri batzuk menperatuz eta batasun bat sortzeko egiten denean. Menperatzea lurraldezkoa (kolonialismoa), kulturala edo-eta ekonomikoa izan daiteke.
Inperioko herrien arteko harremana asimetrikoa da, partaideek beraien ohitura nahiz usadioak alde batera uzten baitituzte, patroi amankomun bakarra bereganatuz. -
Ekonomia-faktoreak imperialismoan
Industria iraultzaren ondorioz, ekoizpena handitu egin zen, eta koloniak aduana-zergarik gabeko merkatu bihurtu ziren.
Herrialde kolonizatzaileek kapitalak inbertitzeko eremuak ziren.
Era berean, baliabide natural ugariko lurraldeak kolonizatzen zituzten, industrietarako lehengai merkeak baitzituzten. -
Politika-faktoreak inperialismoan
Itsasoko eta lehorreko ibilbde garrantzitsiak kontrolatzeko, potentziek zenbait toki estrategiko konkistatu zituzten.
Lurralde-hedapenak munduko herrialde baten prestigioa handitzeko balio zuen, bai eta herriatarren nazio-harrotasuna indartzeko ere. -
Demografia-faktoreak inperialismoan
XIX.mendean, Mendebaldeko herrialdetan biztaleria asko hasi zen. Milioika europarrek kolonietara emigratu zuten. -
Ideologia-faktoreak inperialismoan
XIX. mendean, mendebaldean ideologia arrazistak zeuden. Indar handia zuten pentsamolde horiek, jendeak uste zuen zuriak askoz hobeak zirela eta beltzak konkistatzeko eskubidea zutela.
Uste zuten, zurien eginkizuna, beltzak konkistatu eta zibilizatzea zela.
Jakin min zientifikoek ere espedizioak egitera bultzatzen zituen. -
Inperio koloniak handiak
1870etik 1914ra Inperio kolonial handiak eratu ziren. -
Konkista prozesua
XiX.mendearen hasieran, kolonizatzeko idea baztertuta zegoela zirudien. 1830etik, ostera, berriro kolonizatzeari ekin zioten.
1830etik aurrer, prosezua bizkortu egin zen. Potentziek kontinente osoak banatu zituzten elkarren artean: 1885eko Berligo Konferentzian, Afrika Europako estatu nagusien eskutan geratu zen.
XX. mendearen hasieran, hedapen inperialista bukatu zen.
Latinoamerikan gauza bitxia gertatu zen. XIX. mendean Espainiarekiko eta Portugalekiko independentzia politikoa lortu zuen. -
Inperio handiak
Britainiar inperioa izan zen handiena.
Frantziako Inperioa izan zen bigarren potentzia garrantzitsuena. Beste herrialde batzuek inperio txikiagoak zituzten, adbz, Belgikako Inperioak Kongon zuen mendean, Alemaniako inperioa, Afrikako hegoaldea hedatu zen..
Inperio batzuk ez zien Europakoak. 1898an AEBek Espainia garaitu eta gero, Filipinak eta Puerto Rico okupatu, eta Kuba kontrolatu zuten. -
Inperialismoen arteko talka
Europako potentzien arteko tentsioak areagotu egin ziren, eta haien arteko bakea kolokan zegoen.
Era berean, potentzia batzuk ez zeuden pozik. Alemaniak uste zuen bere inperioa eta herrialdearen garrantzia ez zetozela bat. -
Kolonieta administrazioa
Kolonizatutako lurretan hiru motatako agindupeko lurrak ezarri zituzten:
-Koloniak.
-Protekturatua.
-Kontzesioak. -
Ustiapen ekonomikoa
Kolonizatzaileak lurrak berenagatu eta sail handi bihurtzen zituzten.
Sail horietan Europan landatu ezin ziren produktuak landatzen zituzten eta horretatik aparte lur azpiko mineralen aberastasuna ustiatzen zuten.
Bertako biztanle langileak merkeak ziren. -
Gatazka desberdina
Lehen Mundu Gerra inoiz izandako gatazkarik luzeena eta odoltsuena izan zen. -
Gerra luzea eta odoltsua
Lehen mundu gerra ordura arte handiena.
65 milioi soldatu inmobilizatu.
Gerra gogorra: Soldaduek hilabete asko lubakietan bizi. Etengabeko bonbardaketak jasan.
Osasun eta higiene baldintzarik gabe.
Gerra odoltsuena: 8 milio baino gehiago hil.
9 milio zauritu. -
Atzeguardiaren mobilizazioa
Borrokak iraun ahala, gerra ekonomikoa gerra mlitarren adinako garrantzia izan zuen.
Ekonomiari eusteko gai izango zen estatuak irabaziko zuen.
Estatua biztanleriaren morala kontrolatzen hasi horretarako komunikabiak eta senztura erabili.
Propagandako gatazkako beste arma bat. -
Etengabeko aldaketa teknologikoak aplikatzea
Gerra luzea.
Arma berriak erabili: blindatuak, arma kimikoak eta artilleria.
Estatuek kapital kopuru handiak inbertitu ikerketa zientifikoan.
Arma eraginkorragoak eta hilgarriagoak.
Ekoizpen teknikak hobetu. -
Gatazkaren ondorioak eta bakearen anolaketa
Parisko Bakeak Europako mapa berri bat sortu zuen. Bi inperio tradizionalak desagertu ziren. -
1914ko udako krisia
1914ko ekainaren 28an Austriako oinordekoa Frantzisko Fernando artxidukea Bosniara bisita egin zuen austriarren nagusitasuna adierazteko ; Sarajevon zegoela serbiar borrero batek artxidukea tiroz hil egin zuen. Austriak Serbiari ultimátum (mehatxu) bat egin zion: austriar poliziari ikerketa burutzea baimendu ezean gerra deklaratuko ziola.
Serbiak –Errusiaren babesa zuenez- uko egin zion ultimatumari rduan Austriak gerra deklaratu zion. -
Bake Armatua
Bake Armatua Lehen Mundu Gerra piztu zuten kausa nabarmenetako bat izan zen. Europar herrialdeen arteko gaztazka nazionalista eta inperialisten ondorioz Estatu bakoitzak bere estatu-dirua armagintza eta gudaroste baten osaketan inbertitzea ekarri zuen, gehiegizko diru xahutze honek luzera Estatu askoren hondamendia nahiz gerra pizteak sortu zituelarik. Guzti honek herrialdeak gerran ez egon arren euren arteko gaztazka eta tentsioan jarri zituen aliantza sistema konplexu bat ezarri zuen. -
Lehen Mundu Gerraren garapena
Gerrak hilabete gutxi batzuk baino ez zuela iraungo uste zuen, baina 4 urte iraun zuen azkenean. -
Herrialde gerra-egileak eta gatazkaren aldiak
Gerrak hilabete gutxi batzuk baino ez zuela iraungo uste zuten, baina lau uerte iraun zuen azkenean. -
Lehen Mundu Gerraren jatorria
XIX. mendearen azken herenean eta XX. mendearen hasieran, Europan antzeko indarreko bi bloke militar sortu ziren: Aliantza Hirukoitza eta Entente Hirukoitza -
Potentzien arteko istilu armatuak
Koloniak zirela-eta, arazo asko izan ziren. Antzinako potentziek esatu berriak baztertu, eta lehengairik eta merkaturik gabe utzi zituzten. Horren ondorioz, estatu horiek beren inperio koloniala eskatzen zuten.
Kolonien inguruko kexek Marokoko bi krisiak eragin zituzten.
Ekialdeko Auziak ere liskarrak eragin zituen bi blokeen artean. Otomandar Inperioa gainbehera egiten ari zen, eta Austriak eta Errusiak egoera horretaz baliatzeko asmoa zuten. -
Herrialde gerra-egileak eta gatazkaren aldiak
Gerra mundu-gerra bihurtu zen potentzia nagusiak, beren inperioetako herrialdeak barne, elkarren aurka aritu zirelako. Turkiak eta Bulgariak inperio zentralak lagundu zituzten.
Italiak, Errumaniak, Greziak eta Estatu Batuek Entente hirukoitza lagundu zuten.
Lehen Mundu gerrak lau urte irain zuen, 1914tk 1918ra, eta lau alditan bereiz daiteke:
Mugimenduen gerra, Posizioen gerra, 1917ko krisia, eta 1818ko erasoaldia eta gerraren amaiera. -
Mugimenduen gerra
Helburuan mendebaldeko frontean aurrera bizkor egitea, beranduago ahalegin handiena ekialdeko frontean jartzeko. Halatan, alemanek Schlieffen plana diseinatu zuten, Frantzia inbaditzeko Belgikan barrena. Frantzesek eutsi egin zuten marmeko guduan, paristik gertu, eta alemanen aurrerakada gelditu zuten fronteak. Alemaniak garaipena lortu zuen ekialdeko frontean. -
Posizioen gerra
Mugimenduen gerraren bilakaera, 1914ko urrian, fronteak egonkortu zirnean. Soldaduak lubakietan eutsi zioten bi urtez, eta helburua aurkaria ahultzea zen, armamentu berria erabiliz: s jaurtigailua, gas itogarriak,, metrailadoreak. Verdungo gudua eta Sommeko erasoa Alemaniak erabilitako erakusgarriak ziren. 1915ean Frantziak eta britainiak porrot egin zuten dardaneloen itsasartzea kentzeko, galipoliko lehorreratzean.Beste herri batzuk sartu ziren gerran, adibidez, bulgaria erdialdeko potentzia, e -
1917ko krisia
1917an egoera militarra aldatu egin zen, bi arrazoi zirela- eta:
Errusiako Iraultza: Errusian iraultza izan zen. Iraultza horretan, tsarra tronutik kendu eta gobernu komunista ezarri zuten.
Estatu Batuak gerran sartu ziren: AEB-ak neutralak ziren arren, egiatan, aliatuei hornidura saltzen zieten. -
Iraultza Boltxebikea
raultza Boltxebikea ,1917ko Errusiako Iraultzaren bigarren urratsa izan zen, lehenengoa Otsaileko Iraultza zen eta. Vladimir Leninen agindupean, Boltxevikeak, Mentxevikeak, Ezkerreko Sozialista-Iraultzaileak eta anarkistak batu ziren historiako lehen iraultza komunista burutzeko. Petrograd hiriko ekimen iraultzaile garrantzitsuak Leon Trotski buru zuen Petrogradeko Sobiet eta Adolph Joffe buru zuen Komite Militar Iraultzailearen menpe zeuden. ¡ -
1918ko erasoaldia eta gerraren amaiera
Errusiak atzera egiteak aukera eman zion Alemaniari udaberriko azken erasoaldia egiteko, baina porrot egin zuen.
Aliatuek kontraerasoa egin zuten. Une horretan, inperio zentralek barne-arazo larriak zituzten: Austrian mugimendu independistak sortzen ari ziren eta Alemanian iraultza espartakisa izan zen. -
Parisko Bakea eta Versaillesko Ituna
Parisko Bakea garaitutako herrialdeek sinatutako ituna.
Sinatutako itunak:
Versaillesekoa: Alemaniarekin
Saint-germaingoa: Austriarekin
Tianongoa: Hungariarekin
Sevreskoa: Turkiarekin
Neuillykoa: Bulgariarekin
Parisko bakearen oinarri ideologikoa Wilson presidenteak azaldutako 14 auziak. -
1929ko krisia
Kausak:
-Superprodukzioa: merkatuak salgai kontsumitzeko gai ez da, gehiegizko eskaintza dago.
- Espekulazioa: merke erosi eta garesti saldu.
- Bankuek kredituak enpresei.
- Enpresak beren kontuak faltsutzeko erabili dirua.
-Interes-tasak handitu.
- Kredituak ordaindu ezin, enpresa askok porrot.
Ondorioak:
-Krisiak lamgabezia hazkunde handia eragin, kontsumo murriztea ekarri.
- Hasieran saihestu ziren espresak, askok porrot egin zuten.
-Bankuak maileguak murriztu.