Filosofia

Miletoko Tales

624 BCE

Matematikaria, filosofoa, astronomoa, fisikaria eta ingeniaria izan zen. Anaximandroren irakaslea zen. Filosofo presokratikoen, miletoko eskolakoa eta greziako zazpi jakitunen mugimendukoa zen.

Anaximandro

610 BCE

Filosofo, astronomo, matematikari eta geogrofo bat izan zen. Talesen ikaslea izan zen eta Pitagoras eta Anaximenesen irakaslea. Miletoko eskolako eta filosofo presokratikoen mugimenduaren parte izan zen. Bere ustez, arché-a apeirona zen (zerbait mugagabea, nonbaitetik ez datorrena baina guztia beretik datorrena).

Anaximenes

580 BCE

Filosofo, matematikari eta astronomoa izan zen. Anaximandroren ikaslea izan zen. Miletoko eskolaren eta filosofo presokratikoen mugimenduaren parte izan zen. Bere ustez, arché-a airea zen.

Pitagoras Samoskoa

569 BCE

Matematikaria, filosofoa, politikoa eta musikologoa izan zen. Anaximandroren ikaslea eta Enpedokles eta Filolaoren irakaslea izan zen. Filosofo presokratikoa zen eta bere doktrina matematiketan oinarrituta zegoen.

Parmenides

515 BCE

Filosofo, idazle, legislatzaile eta poeta izan zen. Enpedokles, Eleako Zenon eta Megarako Euklidesen irakaslea izan zen. Eskola Eleatika eta filosofo presokratikoen mugimenduaren parte izan zen.

Anaxagoras

501 BCE

Fisikaria, matematikaria eta filosofoa izan zen. Filosofo presokratikoen mugimenduaren parte izan zen. Bere ikasleak Lámpsako Metrodoro, Arkelao, Perikles, Tuzidides, Euripides eta Protagorasen ikaslea izan zen. Anaxagorasen ustez, guztiaren arché-a nousak ziren, inteligentziaz sortutako entidade bat unibertsoko prozesu guztiak zuzentzen dituena.

Heraklito

495 BCE

Filosofo eta idazle bat izan zen, Efeson (Grezia) jaioa. Bere ikaslea Enpedokles izan zen eta filosofo presokratiko bat izan zen. Heraklitoren ustez, Archéa sua zen.

Enpedokles

495 BCE

Akargas/Agrigenton (italia) jaio zen. Mediku, filosofo, idazle eta poeta izan zen. Anaxagoras, Parmenides, Pitagoras eta Heraklitoren ikaslea izan zen. Gorgiasen irakaslea izan zen. Bere ustez, arché-a ez zen gauza bakarra, baizik eta lau elementu hauek: ura, lurra, hairea eta sua.

Socrates

470 BCE

Filosofoa izan zen. Zebes, Platon, Anistenes, Jenofonte, Aristipo, Isokrates, Mergarako Euklides, Apolodoro, Esfetoko Eskines, Simmias, Zebes eta Eliseko Fedon-ren ikaslea izan zen, baina horietako jarraitzaile bakarra Platon izan zen. Mugimendu Sokratikoaren sortzailea izan zen.

Demokrito

460 BCE

Abderan (Grezia) jaiotako filosofo eta matematikaria izan zen. Hipokrates eta Kioseko Metrodororen irakaslea izan zen. Atomismo mugimenduaren parte izan zen.

Platon

429 BCE

Filosofoa izan zen. Sokratesen ikaslea eta Jenokrates, Espeusipo, Bizanziko Leon, Aristoteles, Opunteko Filipo, Cnidoko Eudoxo eta Pontikoko Heraklidesen irakaslea izan zen. Mugimendu platonistaren sortzailea izan zen.

Aristoteles

382 BCE

Kalzisen jaiotako filosofo honek, eskola peripatetikaren mugimenduaren parte izan zen eta Aristotelismoaren mugimenduaren sortzailea. Teofrasto, Soloseko Klearko, Eszepsiseko Neleo, Mesinako Dizearko, Ptolomeo l, Aristoxeno, Fanias, Alejandro magno eta Rodaseko Eudemoren irakaslea izan zen.

San Agustin Hiponakoa

354

Eliza katolikoaren, aita, doktore eta santua da. Lehen milenioko pentsadore handiena izan zen. Bere bizitza gehiena teologia eta filosofiari buruz idazten egon zen.

Avizena

Aug 22, 980

Zientzialaria, musiko teoriko, poeta, alfaki, matematikari, etiko, mediku, fisiko, kimiko, astronomo eta filosofo izan zen. Bere ustez, jainkoa da beharrezko gauza bakarra, perfektismoa eta sinplismoa baita.

Averroes

Apr 14, 1126

Epaile, mediku, astronomo, idazle eta filosofoa izan zen. Aristoteles berak hasitako mugimenduaren jarraitzailea zen, aristotelismoarena. Mediku ilustratuenetariko bat izan zen eta islam erlijioaren filosofo handienetarikoena ere bai.

San Tomas Akinokoa

1225

Roccasecca (siziliako erreinuan) jaiotako elizaren doktorea, fraide dominikoa, apaiz katolikoa eta filosofoa izan zen, eskolastikaren ordezkari handiena izan zen. Aristotelismo mugimenduaren jarraitzailea izan zen, bere obra gehienetan beratan inspiratzen zen, baina jainkoa sartzen zuen hauetan. Bere hitzetan, estatuak jainkoak sortzen ditu.

Duns Eskoto

1266

Duns Eskoto, Dunsen (eskozia) jaiotako teologo eta irakaslea izan zen. Eskolastikan parte hartu zuen eta Oxford eta pariseko unibertsitatetan irakaslea izan zen. Berak egin zuen elizak materialismoa goraipatzea.

Gilen Ockham

1285

Ockhamen (ingalaterra) jaiotako fisiko, logiko, filosofo, teologo eta logikoa izan zen. Nominalismo eta eskolastikaren mugimenduetan parte hartu zuen. Jean Buridanen irakaslea izan zen. Ideia errenazentistak izan zituen pertsona izan zela esan ohi da.

Nikolas Koperniko

1473

Thornen (prusia) jaiotako teologo, astronomo eta matematikoa izan zen. Georg Joachim Rheticusen irakaslea izan zen. Bera izan zen elizaren astronomiaren ideiak gezurtatu zituenak, eta lurra eguzkiaren inguruan bueltak ematen dituela esan zuen lehen pertsona eta errenazimendua sortu zuen erreboluzio zientifikoaren sortzailea izan zen.

Tomas Moro

Feb 7, 1478

Londresen jaiotako idazle, Enrique Vllren kantzilerra, teologo, irakasle, abokatu, poeta, politiko, humanista, epaile, pentsatzaile eta itzultzailea izan zen. Utopia terminoaren sortzailea izan zen, bere liburua (utopia) kaleratu eta gero.

Galileo Galilei

Feb 15, 1564

Filosofo, astronomo, matematikari, ingeniari eta fisiko izan zen. Vincenzo Viviani, Giuseppe Biancani eta Benedetto Castelliren irakaslea izan zen. Teleskopioa inbentatu zuen, horri esker, deskubrimendu astronomiko asko egin zituen geroago. Zientziaren aita bezala esagutzen ohi da. Bere teoria famatuena lurra eguzkiaren inguruan bueltak ematen zituelaren teoria da.

Johannes Kepler

Dec 27, 1571

Weil der Stadten (alemania) jaiotako astronomo eta matematikaria izan zen. Teleskopio keplerianoa inbentatu zuen eta beste planetak mugitzen zirela ohartu zen lehenengo pertsona, bere ustez, ez zeukan azalpen zientifikorik, jainkoak sortutako harmonia zerutarra zen ordea.

René Descartes

Mar 31, 1596

Deskartesen (frantzia) jaiotako matematikari, filosofo eta fisikoa izan zen. Bere esaldi famatuena "pentsatzen dut, beraz banaiz" da. Bere ustez, jainkoak bi motatako substantziak sortu zituen batetik intelijentzia eta bestetik materia fisikoa. Bere ustez kontzientzia, gorputza eta adimenaren arteko erlazioa da.

Baruch Spinoza

Nov 14, 1632

Amsterdamen jaiotako filosofoa izan zen. Arrazionalismo eta filosofia mendebaldarraren mugimenduen jarraitzailea izan zen. Bere ustez, ez da dualismoa existitzen, hau da, gorputza eta adimena bat dator. Jean-Jacques Rousseauren aitzidaria izan zen.

Nikolas Malebranche

Aug 6, 1638

Filosofo, teologo eta idazle frantsesa (Parisekoa) izan zen. Jakob Bernoulliren irakaslea izan zen. Mugimendu arrazionalistaren jarraitzailea izan zen. Bere ustez, Jainkoa ezagutzen dugu, baina zeharka, sortu dituen gauzen bidez. Epistemologian, mutur idealistan kokatzen zen, hau da, ezin dira objektuak existitu, ez baldin badago ezer sortu dituena, hau da, jainkoa.

Gottfried Leibniz

Jul 1, 1646

Leipzigen (sajonia) jaiotako filosofo, politiko, logiko, liburuzain, legelari, teologo eta matematikaria izan zen. Mugimendu arrazionalistaren jarraitzailea izan zen. Sistema binario modernoa eta kalkulo integrala eta diferetziala sortu zuen. Bere teoria famatuenetarikoena monadena da, ni bezala ezagutzen dugunaren errealitate metafisikoa da.

Montesquieu

Jan 18, 1689

Ilustrazioan garatzen den filosofo eta legelari frantses bat izan zen. Filosofo eta entsegu garrantzitsuenetako bat izan zen, batez ere botere-banaketaren teoriagatik, eta zenbait konstituziotan sartu zen.

Voltaire

Nov 21, 1694

François-Marie Arouet, Voltaire izenaz ezagunagoa, idazle, historialari, filosofo eta abokatu frantsesa izan zen. Ilustrazioko ordezkari nagusienetako izan zen.

Jean-Jacques Rousseau

Jun 28, 1712

Idazlea, pedagogoa, filosofoa, musikaria, botanikoa eta naturalista izan zen, eta ilustratzaile gisa definitu zen. Erromantizismoaren lehen idazleetako bat ere izan zen. Eta Voltaireri irabazi zion.

Denis Diderot

Oct 5, 1713

Idazle, filosofo eta frantses entziklopedista bezalako Ilustrazioaren irudi erabakigarria izan zen. Antzerkian oinarritutako drama burgesaren oinarriak ezarri zituen, eta kritika egin zuen bere aretoen bidez. Gainbegiratu, editatu eta zekuriaren kultur lan garrantzitsuenetako bat konpilatu zuen, hau da, Encyclopédie ou Dictionnaire raisonné des sciences, des arts et des métiers.

Jean le Rond d'Alembert

Nov 17, 1717

Matematikari, filosofo eta entziklopedista frantziar bat izan zen, eta mugimenduaren adierazgarrienetako bat izan zen, hua da, ilustrazioan. Con Diderot, L'Encyclopédiec sortu zuen, eta, matematikaren alorrean egindako lanarengatik etaekuazio diferentzialei eta ondorio partzialei buruzkoarengatik, filosofo ezezagun bat izan zen.

Immanuel Kant

Apr 22, 1724

Ilustrazioaren prusiar filosofoa izan zen. Alemaniako idealismoaren kritika eta aitzindariaren lehen ordezkari garrantzitsuena izan zen. Europa modernoaren eta filosofia unibertsalaren pentsalaririk garrantzitsuenetakoa izan zen.

Jean-Baptiste Lamarck

Aug 11, 1744

Naturista frantsesa eta Historia Naturalaren sistematizazioaren garaiko gizon handienetakoa izan zen. Eboluzio biologikoaren lehen teoria formulatu zuen, eta "Biologia" deitu zion izaki bizidunen zientzia izendatzeko. Eta ornogabeen paleontologiaren sortzailea ere izan zen.

Georg Wilhelm Friedrich Hegel

Aug 27, 1770

Idealismo alemaniarraren filosofoa izan zen, Modernitatearen azkena eta bere garaiko garrantzitsuenetakoa. Bere aurrekoak, Hegelek arrazoi mota bat defendatu zuen, arrazoiketa indibidualaren eta errealitatearen gertaezintasunen arteko harreman dialektikoaren ondorioz.

Charles Darwin

Feb 12, 1809

Ingeles naturalista izan zen, zientzialaririk garrantzitsuena izateagatik aitortua. Hautaketa naturalaren bidez bilakaera biologikoaren ideia proposatzen dut eta bere lanean justifikatzen zuen.

Gregor Mendel

Jul 20, 1822

Agustindar fraide katolikoa eta naturalista izan zen. Ilarrak edo ilarrak barietate ezberdinekin formulatu zituen. Gaur egun Mendelen legeak deritzo, herentzia genetikoa sortu zutenak.

Edmund Husserl

Apr 8, 1859

Alemaniako filosofo eta matematikari bat izan zen. Fenomenologia transzendentalaren sortzailea izan zen, eta, horren bidez, mugimendu fenomenologikoa, XX. mendeko mugimendu filosofiko garrantzitsuenetarikoa eta XXI. mendean bizitasun handikoa.

Bertrand Russell

May 18, 1872

Filosofo, matematikari, logiko eta idazle britainiarra izan zen. Filosofia analitikoan duen eraginagatik ezaguna da. Bere lanak eragin handia izan du matematikan, logikan, multzoen teorian, hizkuntzaren filosofia, epistemologia, metafisika, etika eta politika.

Max Scheler

Aug 22, 1874

Filosofo alemaniarra izan zen, fenomenologia, etika eta antropologia filosofikoaren garapenean garrantzi handikoa. Nazismoaren etorrerak Alemaniarentzat zuen arriskua seinalatzen lehena izan zen.

Jacques Maritain

Nov 18, 1882

Frantziar filosofo katoliko bat izan zen, humanismo kristauaren adierazgarri nagusia, neoeskolastizismoaren ordezkari nagusienetakoa izatera iritsi zen, eta bere printzipioek, ortodoxia zorrotzenaren barruan, arazo modernoak konpontzeko erabili zuten.

Ludwig Wittgenstein

Apr 26, 1889

Austriako filosofo, matematikari, hizkuntzalari eta logikoa izan zen, gerora britainiar nazionalizatu egin zen.

Martin Heidegger

Sep 26, 1889

Mendeko eta filosofia garaikideko pentsalaririk garrantzitsuena bezala, filosofo alemaniarra izan zen, Edmund Husserl eta Ludwig Wittgensteinekin batera.

Max Horkheimer

Feb 14, 1895

Alemaniako filosofo, soziologo eta psikologo alemaniarra izan zen, teoria kritikoa deituriko lanarengatik ezaguna, Frankfurteko Ikerketa Sozialeko Eskolako kide gisa.

Hans-Georg Gadamer

Feb 11, 1900

Filosofo alemaniarra izan zen bereziki ezaguna Egiaren eta Metodoaren (Wahrheit und Methode) lanagatik eta Hermeneutika berritzeagatik.

Theodor Adorno

Sep 11, 1903

Jatorri judutarreko filosofo alemaniarra izan zen. Soziologia, komunikologia, psikologia eta musikologia ere idatzi zituen. Frankfurteko Eskolako ordezkari gorenetakoa eta inspirazio marxistaren teoria kritikoa da.

Emmanuel Mounier

May 1, 1905

Filosofo frantziarra izan zen, batez ere arazo sozial eta politikoekin adi. Komunitate pertsonalismoaren sortzailea eta "Esprit" aldizkaria egin zuen.

Jean-Paul Sartre

Jun 21, 1905

Filosofo, idazle, eleberrigile, antzerkigile, aktibista politiko, biografo eta literatur kritikari frantsesa izan zen, existentzialismoaren eta marxismo humanistaren osagai gisa.

Claude Lévi-Strauss

Nov 28, 1908

Antropologo, filosofo eta teologo frantziarra izan zen, XX. Mendearen bigarren erdian bere diziplinaren pertsonaia handietako bat. Antropologia estrukturalaren sortzailea izan zen.

Louis Althusser

Oct 16, 1918

Filosofo marxista izan zen. Normalean estrukturalistatzat jotzen da, nahiz eta Frantziako estrukturalismoaren beste aldaerekiko lotura nahiko konplexua izan.

Jürgen Habermas

Jun 18, 1929

Mundu osoan aintzatetsitako filosofo eta soziologo alemaniarra da filosofia politikoan, etikan eta zuzenbidearen teorian egin duen lana, baita hizkuntzaren filosofian ere.

Michel Foucault

Jun 25, 1984

Frantziako eta Amerikako hainbat unibertsitatetako irakaslea zen eta pentsamendu sistemen historiako katedraduna Collège de France-n. 57 urtekin hil zen.