Aintzinaroa

Axlorreko harria

43,000 BCE

Axlorreko harriak 45 000 urte inguru ditu. Gainazal lau batean, kolpe txikiak emanez, gurutzatzen diren bi marra grabatu zituzten.

Altxerreko pinturak

37,000 BCE

Altxerri haitzuloan (Aia), ehunetik gora animalia daude irudikatuta, bisonteak gehienbat, baina baita elur‑oreinak, ahuntzak, azeriak, arrainak, zaldiak, uroak eta oreinak ere. Gainera, bi irudi antropomorfo ageri dira, eta hori ez da ohikoa Euskadiko labar‑artean. Grabatuek pinturek baino hobeto iraun dute, haitzuloan hezetasun handia baitago. Berriki egindako ikerketen arabera, pintura batzuek 39 000 urte izango zituzten (Europako zaharrenak).

Santimamiñe eta Ekaingo pinturak

Period: 14,000 BCE to 12,000 BCE

Santimamiñe haitzuloa 1916. urtean aurkitu zuten. Euskadin induskatutako Historiaurreko lehen haitzuloetako bat izan zen. Haitzuloan irudikatutako animalia gehienak ikatzez eginak daudenez, beltza da kolore nagusia. Animalia gutxi batzuk horman ebakita daude. Ekain haitzuloan (Deba), duela 14 000 urte inguruko pinturak daude, eta nabarmentzekoa da animalia-mota asko daudela irudikatuta, zaldiak batez ere. Kolore erabilienak gorria eta beltza dira.

Euskal Herriko lehen herrixkak

5500 BCE

Badakigu garai hartan zer tribu zeuden gaur egungo Euskal Autonomia Erkidegoko lurraldean, baina ez dugu garai hartako ebidentzia arkeologiko handirik. Erromatarren aurreko herrixka ikertuenak Araban daude. Une gorena K.a. 400etik 200era bitartean izan zuten, eta zeltiberiarren eragin handia izan zuten.

Mesopotamiaren hasiera: idazkera

4000 BCE

Mesopotamian idazten hasi ziren.

Sumer

Period: 3500 BCE to 2000 BCE

K.a. 3500. eta 2000. urteen artean, Behe Mesopotamiako Sumer eskualdean, nekazarien kultura garrantzitsu bat garatu zen eta zenbait hiri handi sortu ziren. Hiri haiek estatu independente gisa eratu ziren.

Hiri estatuak

Period: 3500 BCE to 2000 BCE

K.a. IV. milurtekotik aurrera, Ilgora Emankorra izenez ezagutzen den aurreneko zibilizazio hiritar handiak sortu ziren: Mesopotamia eta Egipto.
Ibai handiek (Tigris eta Eufrates) bustitzen dituzten lur-eremu horietan, nekazaritza-produktuen ekoizpena handitu zen. Hiri handiak sortu ziren, eta artisautza eta merkataritza garatu ziren.
Zibilizazio horietan sortu zen idazkerak antzinako herrien ezagutzan asko laguntzen digu. Idazkeraren asmakuntzarekin batera, historiaren ibilbidea abiatu zen.

Jeroglifikoak

3150 BCE

Egipton jeroglifikoak idazten hasi ziren.

Egiptoren batasuna

3000 BCE

K.a. V. milurtekoan, Egiptoko lurralde osoan sakabanatuta bizi ziren. Aurrerago, K.a. 3000. urtean, Egipto Beherea eta Garaia elkartu zituen.

Minostauro kultura

2600 BCE

Kreta uhartean minostar kultura sortu zen. Kultura hark K.a. 2600. urtean jo zuen goiena. Uharte hartan, jauregi eder ugariko hiri bat gailendu zen, batik bat: Knosos.

Akad-eko erresumaren sorrera

2335 BCE

K.a. III. milurtekoaren amaieran, Behe Mesopotamiako zenbait hirik gainerako hiriak mendean hartu zituzten: lehenik, Akad-eko erresuma sortu zen, eta, gero, Ur-eko erresuma.

Ur-eko erresumaren sorrera

2110 BCE

Ur-eko erresumaren hiriburuak 200000 biztanle baino gehiago izan zituzten.

Nekazariak

2100 BCE

Nekazariak sortu zirenetik hona arazo batzuk izan dituzte.

Babiloniaren sorrera

1800 BCE

Aurrerago, Goi Mesopotamiako Babilonia hiriak lurralde osoa konkistatu zuen, eta inperio bat sortu.

Hammurabiren kodea

1750 BCE

Hammurabi Babiloniako errege izan zen garaian, ezagutzen den lehen lege kodea egin zen.

Asiriar inperioaren sorrerea

1300 BCE

Asiriarrek are handiagoa zen inperio bat sortu zuten zona horretan. Inperio horrek Mediterraneotik Persiar golkora arteko lurrak hartzen zituen, eta Ninive hiria zuen hiriburu.

Mizenastar kultura

Period: 1200 BCE to 1000 BCE

·Kreta uhartean minostar kultura sortu zen. Kultura hark K.a. 2600. urtean jo zuen goiena. Uharte hartan, jauregi eder ugariko hiri bat gailendu zen, batik bat: Knosos. ·Peloponeson, mizenastar kultura sortu zuten akeoek, geroago: K.a. 1600etik 1200era bitartean.

Greziarren konkista

800 BCE

Kostalde itzela eta uharte ugari zituen Greziak, eta, horregatik, greziarrak nabigatzaile trebeak bihurtu ziren. Itsasoa greziarren komunikazio- eta merkataritza-bide nagusia izan zen betidanik, eta itsasoarekiko lotura estu horrek erraztu egin zuen emigrazioa. Baina, zergatik utzi zuten greziar askok beren jaiolekua? Bada, funtsean, K.a. VIII. mendetik aurrera polisetako biztanleria hazi egin zelako, eta lantzeko lurrik gabe geratu zirelako.

Mazedonia VS Heraldo

800 BCE

Mazedoniak Heraldo konkistatu zuen.

Demokraziaren sorrera

500 BCE

Hammurabi Babiloniako errege izan zen garaian, ezagutzen den lehen lege-kodea egin zen.

Atenas VS Persia

500 BCE

K.a. V. mendean, atenastarrak persiarren aurka aritu ziren, polisa konkistatu nahi zietelako. Atenasek Persia garaitu zuen.
Persiarrek berriro eraso egin ziezaieketela eta, badaezpada ere militarki antolatzeko, Delosko Liga (K.a. 477) sortu zuten: zenbait hiriren elkartea, Atenas buru zuela. Polis bakoitzak ontziak eta dirua jartzen zituen, ontzidi bat izateko, eta Atenas zergak biltzeaz arduratzen zen, eta Delos uhartean gordetzen zituen (Delosko altxorra).

Peloponesoren Guda

Period: 431 BCE to 404 BCE

Esparta ez zegoen ados Atenasek hegemonia izatearekin, eta, bera buru jarrita, zenbait hiriren koalizioa bultzatu zuen, Atenasi aurre egiteko: Peloponesoko Liga.
Peloponesoko Gerrak hasi ziren horrela. Amaiera latza izan zuen Atenasentzat: erabat suntsituta geratu zen, eta haren aliatuak ere bai.
Gerrek pobrezia utzi zuten. Bi hirien arteko gerrak sortu zituen. Hiri asko, tartean Atenas, tiranoen eskutan erori ziren.
Guden, finean, antzinako Greziako polis haien handitasunaren amaia izan ziren.

La Hoya herrixkaren garapen handiena

400 BCE

Dirudienez, La Hoya herrixka (Guardia, Araba), beroien tribukoena, Euskadiko iparraldetik iritsitako familiek sortu zuten; izan ere, menditik jaitsiko ziren lur emankorren bila. Herrixka horretan aurkitutako aztarnei esker ondorioztatu da dendak eta biltegiak zeudela, elikagaiak kontserbatzeko zeramika askorekin. Horrek adierazten digu merkataritza-jarduera oso garrantzitsua izan zela eta trukean oinarritzen zela.

Alejandro Magno

Period: 356 BCE to 323 BCE

Alexandrok 20 urte zituela hil zen aita, eta Helade gehiena konkistatu berri zuen erresuma bat jaso zuen oinordetzan. Alexandrok monarkia bidezko gobernu-modua ezarri zuen Grezian.

Asia Txikiaren konkista

334 BCE

Alexandrok bere armadarekin Helesponto zeharkatu zuen, Europatik Asiara igarotzeko. Troiaraino joan zen, 60 gerraontzi hartuta. Alexandro izan zen lehorrera jaisten aurrena, eta Asia jainko-jainkosek emandako ondaretzat hartzen zuela esan zuen. Gero, Akilesen hilobira eta Troiako Gerrako beste heroienera joan, eta sakrifizioak egin zituen haien omenez.

Alejandro Magnoren konkista

Period: 334 BCE to 324 BCE

Asia Txikiko greziarrak Dario III.a presiar erregearen mende zeudenez, persiarren inperioari aurre eginda, kanpaina militar bati ekin zion. Hamar urteren buruan, antzinateko inperiorik handiena konkistatzera iritsi zen.

Alejandro Magno Epitora heldu

333 BCE

Dario III.ak Egipton Alexandria hiria eraiki zuen; gerora erresuma helenistikoetan aberatsena eta kulturagune nagusietakoa bihurtuko zena. Hantxe sortu zuten antzinateko liburutegirik garrantzitsuen
Egiptora iritsita, Amonen santutegira joan zen, eta apaizak, han, Amon jainkoaren semea balitz bezala hartu zuen. Erregeak galdetu zion ea Amonek unibertsoaren errege bihurtzeko patua zion gordea. Baietz erantzun zion apaizak, unibertsoko errege izatera iritsiko zela.

Homeroen poemak

300 BCE

Homeroren poemek (K.a. VIII. mendea) historia komun bat eman zieten, beren arbasoen balentrien eta jatorriaren berri ematen baitzieten: Iliada poemak greziarren eta troiarren arteko gerra kontatzen du (Troiako heroi Parisek Espartako erregearen emazte Helena bahitu ostean sortua). Odisea poemak Itakako errege Ulisesen abenturak ditu kontagai (Troiako gerratik itzultzeko bidaian gertatuak, hain zuzen).

Persiaren konkista

231 BCE

Alexandrok Persiako inperioa inbaditu eta hango hiri handiak konkistatu zituen (Susa eta Persepolis). Gaugamelako Guduan, behin betiko garaitu zuen Dario. Plutarkok dioenez:
Persiar barbaroen jantzi tradizionalak jantzita agertu zen Alexandro jendaurrean. Bertakoen itxura izan nahi zuen, eta jende hura mazedoniarren ohiturak hartzera bultzatu. Nahaste horrek lagunduko omen zion, indarkeriak baino areago, handik alde egindakoan bere botereari egonkortasuna ematen.

Alejandro Magnoren hileta

223 BCE

Oso gazte hil zen, 33 urterekin, paludismoak jota. Haren balentriek mito bihurtu zuten, elezaharretako heroi klasikoen pareko. Eta, horregatik, Handia goitizena eman zitzaion.

Euskal lurraldea erromatarren mendean

19 BCE

Euskal lurraldeak, hasieran, Hispania Ziteriorren barruan sartu zituzten erromatarrek. Erromatarrek hiriak sortu zituzten kostaldean, eta portuak eraiki (Forua Gernikako itsasadarrean eta Oiasso, Bidasoa). Barrualdean ere hiriak eraiki zituzten, gehienak Arabako probintzian. Esate baterako, Veleia. Galtzadak ere eraiki zituzten, hala nola Arabako probintziaren erditik zihoana, Pompaelo eta Flaviobriga lotzeko.

Oiassoren une gorena

1 CE

Porturik garrantzitsuena Oiasso zen, Bidasoa ibaiaren bokalean, Hispaniaren eta Galiaren arteko mugan. Handik gertu, gainera, zilar- eta kobre-meategiak zeuden Aiako Harrian.