Antzinaroa

tigris eta eufrates

8000 BCE

Duela 8.000 urte inguru, Tigris eta Eúfrates ibaiak dauden Ekialde Hurbileko herrialde batean (Mesopotamia) gizateriaren lehen kultura garatzen hasi zen. Denborak aurrera egin ahala, inguru horretan hainbat herri sortu zen.

Mesopotamia

8000 BCE

Duela 8.000 urte inguru, giza taldeak ibaien ertzetako lurrak lantzen hasi ziren. Apiriletik ekainera bitartean, mendietako elurra urtzen zenean, ibai horiek uhaldiak izaten zituzten, eta nahiko irregularrak izateaz gain uzta bertan behera geratzeko arriskua zekarten. Arazo horri irtenbidea emateko, garai hartako biztanleek dike eta ubideen bidez uhaldiak kontrolatzen ikasi zuten; era horretara ibai ertzetatik urrunago zeuden lurrak ureztatzeko erabili ahal izan zuten ura.

Afrikako lautadegia

5000 BCE

K.a. 5000 urte inguruan Afrikako lautadetatik zetorren giza taldeak Nilo Bailaran lurra lantzen eta abereak hezten hasi zen.

Afrikako Erdialdeko lautedegia

5000 BCE

K.a. 5000. urte inguruan, Afrikako Erdialdeko lautadetatik zetorren giza talde bat Nilo bailaran lurra lantzen eta abereak hezten hasi zen eta herri txikiak eraikitzen hasi ziren

Minostar kulturaren hasiera

5000 BCE

Minostar kultura orain dela 5000 bat urte sortu zen. K.a. 3000. urte inguruan, Kretako biztanleek kobrea erabiltzen hasi ziren, eta itsasontziak eraikitzen zituzten; horiekin, inguruko herriekin merkataritza-harremanak ezarri zituzten.

Mizenestar kultura

4000 BCE

Mizenestar kultura, duela ia 4.000 urte garatu zen lurralde kontinentalaren hegoaldean (Peloponeso), akeoak heldu eta batera. Izena Mizenas, bere herri nagusitik hartu du. Mizenarrek.

Egiptoko garaia

3100 BCE

Herri horiek, pixkana-pixkana, elkartu egin ziren eta herri handiagoak sortu zituzten. Bi erresuma sortu ziren orduan, Egipto Garaia, hegoaldean, eta Egipto Beherea, iparraldean, eta etengabe borrokan ibili ziren, hegoaldeko Menes edo Nermer erregeak K.a. 3100. urte inguruan iparraldea konkistatu eta bereganatu zuen arte.

Egiptoko kulturak

3000 BCE

Horrela Egiptoko kulturak, eta ia aldaketarik gabe, 3.000 urtez iraun zuen.

Bailara inguruko basamortuek

3000 BCE

Bailara inguruko basamortuek (“lur gorria”) muga naturala osatzen zuten eta, horregatik, nahiko zaila zen hortik inbasioren bat iristea. Horrela, Egiptoko kulturak 3.000 urtez iraun zuen ia aldaketarik gabe.

Minostar kultura

3000 BCE

K.a. 3000. urte inguruan, Kretako biztanleek kobrea erabiltzen hasi ziren, eta itsasontziak eraikitzen zituzten; horiekin, inguruko herriekin merkataritza-harremanak ezarri zituzten.

Egipto inperio zaharra

Period: 2686 BCE to 2181 BCE

Indo Bailaren zibilizazioa

2500 BCE

Indo Bailaren zibilizazioa, gaur egungo Pakistanen garatu zen, eta k.a. 2500 eta 1700 urte inguruetan goieneko unea lortu zuen. Indo lautada emankorretan lortzen zituzten uztak izan ziren bere oparotasunaren oinarri. Gunerik garrantzitsuenak iparraldean dagoen Harrappa eta hegoaldeko Mohenjo-Daro hiriak izan ziren.

Inperioaren Gainbehera

2500 BCE

K.o. III. mendearen erdi aldera, inperioaren gainbehera hasi zen eta V. mendeko krisi larria izan zuen ondorio. Krisi horren arrazoiak aztertzean, historialariek bi arrazoi-mota berei. Gutxigorabehera

Umma herriko printzeak

2380 BCE

K.a. 2380 urte inguruan, Lugalzagesik, Umma herriko printzeak, Ur, Uruk, Larsa eta Lagash herrien boterea hartu zuen, eta Sumer herrialdea lehen aldiz batzea lortu zuen

Akad Herria

2370 BCE

Kristo aurreko 2.370 urte inguruan, Akad herriko Sargon erregeak inguruko herriak konkistatu eta batu zituen, eta Mesopotamian lehenengo inperioa hedatu zuen.

Hiri-estatu agintariak

2120 BCE

Hiri-estatu batzuetako agintariek (Lagasheko Gudea, Urukeko Utu-hegal, Urko Ur-namu etab.) gutiak botatzea lortu zuten. K.a. 2120 urterako, Ur-Namuk III. Ur dinastia sortu zuen, eta garai horretan lehenengo zigurata eraiki zuen.

Kretarrek eta Minoztarrek

2000 BCE

K.a. 2000. urte inguruan, kretatzarrek edo minostarrek, Zeus jainkoaren semearen kondairaren arabera, Minos erregearen omenez hartu zuten izena, indar handia izan zuten uharteetan eta Egeo itsasoaren kostaldean, eta Egiptoko beste lurralde batzuekin harremanak ezarri zituzten.

Mesopotamiako kodeak

1700 BCE

Mesopotamiarrek kodeetan biltzen zituzten legeak erabiltzen zituzten beren bizimodua gobernatzeko. Guztietan ezagunena Hammurabiren kodea da. Hammurabi K.a. 1.700 urte inguruan Babiloniako erregea izan zen.

Mizenas

1500 BCE

Kretak K.a. 1500 urte inguruan pairatu zuen suntsiketa orokorra aprobetxatu egin zuten, Mediterraneoan eta hiru mendetan zehar, hegemonia kultural eta komertziala inposatzeko

Hedatzen Erroma

1500 BCE

K.a. II. eta I. mendeetan, Erromak hedatzen jarraitu zuen, Grezia eta ekialdeko Mediterraneoko lurraldeen zati handi bat konkistatu zuen. Gutxigorabehera

Mizenas

1200 BCE

K.a. 1200 inguruan, gerrek eta barneko gatazkek eragindako krisiak horren gainbeheraren hasiera izan zen, eta joniar, eoliar eta doriarren finkapena erraztu zuen.

Homero, Troia eta Odisea

1200 BCE

K.a. 1200. urte inguruan, setiatu eta suntsitu egin zuten. Handik ehunka urtetara, gertakari horiek eta garai hartako bizimoduarekin lotutako beste batzuk, Homerok kontatu zituen bi poematan: Iliada (Ilion izenetik, horixe baita Troia hiriaren beste izen bat), eta Odisea.

Mizeneko zibilizazioa

1200 BCE

K.a. 1200. urtetik aurrera, gerrek, goseteek, gainpopulazioak, uzta txarrek eta beste hainbat arrazoik eraginda, krisialdi ugari izan zen, eta burdinazko armak erabiltzen zituzten iparralderagoko herriak, garai horiez baliatu ziren lurraldean indarrean sartzeko eta zibilizazio mizenikoa desagerrarazteko.

Garai Arkaikoa

900 BCE

K.a. 900. urtetik aurrera, herri batez eta zenbait herrixka, zelai eta basoz osatutako estatu txikiak sortzen hasi ziren; polis izena eman zitzaien. Independenteak ziren eta eskubide, betebehar eta interes komunak adierazten zituzten lege batzuen bidez, gobernatzen ziren herritarrak. Hoplitak, polis izenekoak defendatzeko soldadu bihurtutako herritarrak ziren.

Ponpeia

900 BCE

Emakumeak ezin zuten testamenturik egin, eta gizonen tuto.retzapean zeuden bizitza osoan, egiten zituzten negozio juridiko guztietan. Dibortzioa, prostituzioa legalak zen. Eskubideak, bakarrik gizonak. Gobernu mota Demokrazia. Emakume garrantzitsuak Pompeya. Erlijioa Politeistikoa (ROMANOA ETA PAGANOA)

Arabiarren inbasioak Iberiar Penintsulan

711 BCE

Arabiarren inbasioak Iberiar Penintsulako Erresuma Bisigodoaren 200 urteko historiari amaiera eman zion. Azken erregea, Rodrigo, Guadaleteko guduan hil zen, 711. urtean.

Errepublika-garaia

509 BCE

K.a. 509. urtetik aurrera, gobernatzeko era berri bat ezarri zen: errepublika. Errepublikaren garaian, Erroma izugarri hedatu zen. Hedapen hori, batzuetan konkista bidez eta beste batzuetan itunen bidez, lortzen zen. Ituna sinatzen zuten komunitateak Erromaren aliatu bihurtzen ziren, eta diruz eta gizonak armada erromatarrera bidaliz, parte hartu behar zuten. Horrela, pixkanaka-pixkanaka, legioek, erromatar herritarrentzako zirenak, eta armada.

Atenas

508 BCE

Emakumeak etxeko gauzen ardurarekin geratzen ziren.
Or dibortzioa eta proztituzioa legala zen. Eskubideak bakarrik zuten gizonak. Or gobernu mota Aristokrazia, timokrazia, aristokrazia, demokrazia. Pertsonai garrantsizuenak Aspasia, etab.
Erlijioa Politeistikoa (PAGANISMO) zen.

Garai Klasikoa

500 BCE

K.a. 500 urtetik, Asia Txikian, gaur egungo Turkian, kokatuta zeuden polis helenikoak Persiarren menpe egon ziren. Horietako batzuk altxatu egin ziren, eta laguntza eskatu zieten gainerakoei, baita Atenasek eta beste polis batzuek erantzun ere. Horixe izan zen, Mediar gerren hasiera. Dario errege Persiarraren armadak menpean hartu zituen, ordea, eta Mileto suntsitu zuen, Persiarren lehen erasoei gogotik eutsi bazien ere. Gainera, Dariok gainerako polisak menpean hartzea erabaki zuen.

Esparta

500 BCE

Emakumeek ezin zuten Olinpiar Jokoetan parte hartu. Dibortzioa, prostituzioa legala zen. Eskubideak bakarrik gizonak zituzten. Gobernu mota ekonomia eta politika zen. Emakume garrantsitzu bat Ziniska zen. Bere erlijioa El Culto de Zeus zen.

Errepublika Krisialdi

500 BCE

K.a. I. mendean, Errepublikak krisialdi latza izan zuen eta hainbat gerra zibil odoltsu izan ziren. Horiek bukatzean, Oktaviano (Augusto izenez ezagututa), armada guztien buruzagi nagusi izendatu zuten eta K.a. 27. urtean enperadore bihurtu zen. Gertakari horrek ematen dio hasiera, hain zuzen, Erromatar Inperioari. Enperadoreak
bere gain hartu zituen botere politiko eta militar osoa. Gutxigorabehera

Bisigodoak

418 BCE

Garai hartan, bisigodoak, Ataulforen gidaritzapean, Galiaren hegoaldean ziren. Urte batzuk geroago, 418. urtean, Erromako ituna sinatu zuten. Itun horrek Tolosako Erresumaren sorrera ekarri zuen (hiriburua Garona ibaiaren ertzean, Tolosan, zuelako deitu izan zaio horrela), eta horren bidez, Erromari gainerako herri barbaroek Hispanian hartutako lurrak berreskuratzen laguntzeko konpromisoa hartu zuen.

Tolosako erresumatik Bisigodoen erresumara

409 BCE

1. urtetik aurrera, herri barbaro batzuek (sueboak, bandaloak eta alanoak) Pirinioak zeharkatu eta Hispanian sartu ziren. Sueboak eta bandalo asdingoak Galizian ezarri ziren; alanoak, Lusitanian eta Kartagoko zati batean, eta bandalo silingoak, aldiz, Betikan.

Krisiako Inperioa

395 BCE

Inperioa pixkana-pixkana ahultzen zuen krisiak. Errazago gobernatzeko, Diokleziano enperadoreak lau eremutan banatu zuen Inperioa. Aurrerago, K.o. 395. urtean, Teodosiok bitan banatu zuen, eta bi inperio sortu ziren: Mendebaldeko Inperioa, hiriburua Erroma zuena, eta Ekialdeko Inperioa edo Bizantziokoa, hiriburua Konstantinopla zuena.

Erromatar Inperioko Komunitatea

313 BCE

Jazarriak gertatu arren, kristautasuna gogor sustraitu zen Erromatar Inperioko komunitateetan, eta berehala hasi zen giza-maila guztietara hedatzen. K.o. 313 urtean, Konstantino enperadoreak tolerantzia erlijiosoa aldarrikatu zuen. Teodosia enperadorearekin batera, kristautasuna Inperio osoko erlijio ofizial bihurtu zen.

Garai inperialaren bitarteko hedapen erromatarra

272 BCE

K.a. 272. urterako, Erromak Italiar penintsula osoa menpean hartzea lortu zuen.

Gerra Punikoak

264 BCE

K.a. 264. urtean, Kartagoren kontrako Gerra Punikoak hasi ziren. Garai hartan, Kartago potentzia handia zen, bai itsasoko jardunbideetan bai merkataritzan ere. Erromaren eta punikoen (Kartagoren) arteko gerra horiek 100 urte baino gehiago iraun zuten, eta Erroma zein mendebaldeko historian gertakari garrantzitsuak izan ziren. Garaipena lortu zuenean, Erroma une hartako potentziarik indartsuena eta Mediterraneoko.

Erromatarrek Guerra Punikoen barruan konkistatu zuten Iberiar penintsula

218 BCE

Erromatarrek Guerra Punikoen barruan konkistatu zuten Iberiar penintsula; dakizunez, gerra haietan Erromatarren eta Kartagotarren armadak borrokatu ziren. Bigarren Gerra Punikoan, Kartagotarrak, Anibalen agintepean, Iberiar penintsulan sartu ziren eta Italiaraino heldu nahi izan zuten, Pirinioak eta Alpeak zeharkatuz. Kartagotarren armadaren hornidura-bideak eteteko, erromatarrek bi armada bidali zituzten Ampuriasera (Girona), K.a. 218.

Graccurris fundatu zenean

179 BCE

Erromatarrak hegoaldetik sartu ziren euskal lurraldean erresistentzia handirik topatu gabe. Herri batzuetan, ez zen beligerantziarik egon eta beste batzuk, baskoiak, erromatarren armada osagarrien parte izan ziren. K.a. 179. urte inguruan Graccurris (Alfaro) fundatu zuten. Handik aurrera, hiri eta herrixka berriak sortu ziren.

Erlijio edo Kristasuna

64 BCE

Haren pentsamenduak eta filosofiak jarraitzaile ugari izan zituen eta, horrela, inperioaren zoko guztietara zabaldu zen erlijio berri bat osatu zen, kristautasuna. Kristautasunak erromatar ohituren aurka egiten zuenez, eta erromatar jainkoak ukatzen zituenez, kristauak jazarriak izan ziren garai hartan. Neron enperadorearengaraitik (K.o. 64. urtea), kristauak preso hartu eta torturatu egitenzituzten.

Erromatar Inperioari

27 BCE

K.a. 27. urtean enperadore bihurtu zen. Gertakari horrek ematen dio hasiera, hain zuzen, Erromatar Inperioari. Enperadoreak bere gain hartu zituen botere politiko eta militar osoa.

Ekonomia lurraldean

19 BCE

Lurralde hark eskaintzen zituen aukera ekonomikoez jabetzean (nekazaritza, abeltzaintza, meategiak etab.), Hispania osoa konkistatzea erabaki zuten. Konkistak berrehun urte iraun zuen, K.a. 19. urte arte, orduan menperatu baitzituzten penintsulako azken erresistentzia-guneak (Kantabriarrak eta Asturiarrak).

Goiz Inperio

14 BCE

Inperioaren goreneko unea K.o. 14. urtetik K.o. 235. urtera izan zen, Goiz Inperio izenez ezagutzen dena. Garai horretan zehar, hainbat enperadore izan ziren, dinastietan sailkatuta. Erromak lurraldea hedatzen jarraitu zuen: Hispania, Britainia, Mediterraneoko ekialdeko lurraldeak etab.

Antolamendu Politikoa

4 BCE

Atenasen, K.a. VI. mendean zehar, hainbat berrikuntza izan zen eta, ondorioz, orduko gobernu-sistema, oligarkia, “guztien gobernu” edo demokrazia bihurtu zen: Atenasko herritar guztiek izan zezaketen botere politikoa eta Atenasko gobernua, herritar guztien asanblada baten bidez, aukeratzen zen. Herritarak hainbat kargu betetzeko aukeratuak izan zitezkeen.

Egiptoko garaia

3100

Hasiera batean herri txikiak eraiki zituzten, pixkanaka elkartu, eta herri handiagoetan bildu ziren. Bi erresuma sortu ziren orduan, Egipto Garaia, hegoaldean, eta Egipto Beherea, iparraldean, eta borrokan ibili ziren etengabe, hegoaldeko Menes edo Nermer erregeak K.a. 3100 urte inguruan iparraldea konkistatu eta bereganatu zuen arte. Bailara inguruko basamortuek muga naturala osatzen zuten eta horregatik oso zaila zen hortik inbasioren bat heltzea.