EUSKERA

Akitaniako lehenbiziko lekukotasuna

Feb 11, 1167

Euskarazko lehen lekukotasunak ez ziren gaur egun euskal herritzat hartzen denean aurkitu, Akitanian baizik. Erromatarren garaian Akitaniaren berezitasunak aipatzen zituzten, ikertzaile askorentzat euskaldunek eta akitaniarrek herri bera osatzen zuten eta hizkuntza bera erabiltzen.
Erromatarrek latina inposatu zuten, hala ere, bertakoek hildakoen alde otoitz egiteko inskripzio batzuk idatzi zituzten eta latineko letrak eta idazkera erabiltzen duten arren giza eta jainko izenak euskarazkoak dira.

Baladak

Jan 1, 1204

-XIV.mendean sortutako tradizio literarioa, mugak defendatzeko gerra giroak sortua.
- Gertaera historikoak, asmaketak, sentimentuen adierazpena eta elkarrizketaz emandako sailak ere kontatzen dituzte baladek.
-Memorian gordetakoak, errimaz eta metrikaz kantatuak. Ahozko tradizioa.
-Balada bakoitzak, bertsio asko. Eskualde bakoitzak bere
dialektora egokituta.
-Naturaren aipamena, errepikapenak, anafora eta maite naiz gorroto sinboloak: usoa, urzapala, ainara, errexiñula, lilia, eguzkia, zitroin

Gonzalo de Berceo

Mar 13, 1289

-XII, XIV.mendeetan, Gonzalo de Berceo lanetan aurkitzen dugu euskara, bi mende hauetatik aurrera gero eta testu gehiago azaltzen dira.
Euskara Gonzalo de Berceoren lanetan agertzea euskararen garrantzia et zabaleraren adibide da.

Nafarroako forua( XIII.mendea)

Oct 3, 1299

-Foruaren hizkuntza nafar-erromantikoa zen.
-Gizarte talde jasoek(Gorteak, Elizak...), latina uztean, zeregin berrietarako erromantikoa hobetsi zuten Nafarroan.
-Euskal hizkuntza behin eta berriz azaltzen dira Nafarroako Foruan

Nafarroako monastegiak

Oct 3, 1299

-Nafarroako monastegietan Erdi Aroko euskararen oihartzunak bereala ageri dira paperetan.
-Irantu eta Leireko agiritegietan, Nafar forua bezalatsu, euskal izenak esku beteka bildu dira.
-Baina Monastegietako agiriaren hizkuntza ofiziala ez zen euskara izan latina baizik.

Gorteko gutuna (1415)

Mar 25, 1415

-Erret Gortean, ofizialak euskaldunak ziren sarritan.
-Funtzionarioen arteko gutun bat euskaraz.
-Martin San Martin-ekoak Matxin Zalba-koari idatzia.

Baladak

Oct 10, 1455

• Eredu epikoa: XV-XVI. mendeak. Gertaera eta guduak Alderdi poetikoak Kronikatzat hartu daitezke (datu zehatzak) Arrasateko erreketaren kanta, Atherratzeko anderea...

Bidaiarien lekukotasunak eta hiztegi txikiak

Oct 18, 1499

-Erromesaldiak. Santiagorakoa, Erromakoa eta Jerusalemgoa lehen mailakoak ziren Erdi Aroan.
-Bi adar nagusi: Nafarroa Behera, Ibañe, Nafarroa Garaia, Gaztela eta Leon, Galizia.
-Euskal Herriko kostaldea (Baionatik Bilbora)
-Aymery Picaud (erromes frantsesa)
-Frantziatik Santiagorako bidaia.
-Baskoniaren eta bertako biztanleen deskribapen ez oso atsegina.
-Euskarazko hiztegitxo bat sortu zuen. (Euskarazko hiztegirik zaharrena)
-XV. mendean Arnold Von Harff erromes alemana.
-Hiztegi txiki bat

Joannes Leizarraga

Dec 11, 1506

Erreginak Itun berriaren itzulpena egiteko eskatu zion Leizarragari.
Hiru lan itzuli: - Jesus Christ Gure Jaunaren testamentu Berria.
- Kalendrera
- ABC edo Christinoen Instructionea (itzulpen erlijiosoa, Protestanteei bideratua
-Lanen helburua: Erreforma sustatzea eta hedatzea.
- Hizkuntza: Oinarri lapurtera eta hainbat euskalki erabiliz, denok ulerzeko moduko euskara bateratuaz idatzia
Garaia: Errenazimendua

ERREFRAU BILDUMAK, Esteban de Garai

Dec 11, 1533

1533.urtean jaioa zen Arrasaten.
2 errefrau bilduma idatzi zituen baina ez dira gaur arte iritsi. Gaurarte iritsi direnak kodizean bildu zituen errefrauak dira.
Garibairen beste errefrau batzuk Fracisque Michelek argitaratu zituen Proverbes Basques recuellis par Arnauld Ohiernart liburuan.
Julio de Uquijok, los refranes de Garibay bere lanean, bi bildumak berargitaratu zituen.

Jon Zumarragako (1537)

Apr 26, 1537

-Mexikotik Durangora idatzitako gutuna
-Zumarragak Tabirako Muntxaraz dorrea gogoratzen du.

XVI. mendea testu inguru historikoa

Jan 1, 1545

-XVI. mendean(1545) lehenengoko argitaratutako euskerako liburua Bernart Etxepare argitaratu zuen Linguae Vasconum Primitiae izeneko liburua.
--Antropozentrismoa nabarmentzen da garai horietan, gizona da munduaren erdigunea eta baduela zeregina.
-Arrazoiketa, gauzak frogatu daiteke, ez da jaungoikoak nahi duelako, arrazoi zientifiko edo sozialak daude.

Bernard Etxepare

Dec 11, 1545

-Euskal literaturaren lehen idazlea
-Biarnon espetxeratua, baliteke, Nafarroako gerran Gaztelaren alde agertzearren, bai ez dakigu ziur. Bere erregearen kontra joateagatik.
-1545.urtean Lingua Vasconum Primitiae idatzi. Honen helburua: erlijioa lantzea, solastea, gozatzea eta kantatzea.
-Behe nafarreraz idatzia. Ernazimenduko kanona hautsi eta ahozko literaturara gerturatu.
Neurria: sarritan 4 / 4 / 4 / 4 neurri erabili. Garaziko hizkeraz idatzia

Bernard Etxepare

Dec 11, 1545

Liburuaren egitura :

-Hitzaurrea
-Erlijioari buruzko 2 bertso.” Doctrina Christiana” eta “Hamar mananmenduyak” (otoitz antzerakoak. Lau lerroko bertso ahapaldiak)
-Maitasunari buruzko 13 bertso . “Amoresen gaztiguya”, “Emazte favore”, “Ezconduyen coplac”, “Amoros secretuqui dena”, “Amorosen partizia”, “Potaren galdacia”, “Ordu gaycarequi honat zaquiçat”, “Amorosen disputa”, amoros….
-Bertso autobiografiko bat. “Mossen Bernart Echeparere cantuya” (bere bizitza eta pentsamenduak adierazi, au

Joan Perez de Lazarraga

Dec 11, 1548

2004.urterarte ezezaguna, Madrilen bere lana aurkitu arte hego euskal herriko testurik zaharrena.(“Dianea eta koplak”
-”Dianea eta koplak”---artzain nobela bat. 102 orrialde, 45 kopla (9 gazteleraz). Jorge de Montemayorren “Los siete libros de Diana” lanari jarraitu (pertsonaia berak) -Hizkuntza : Arabako euskalkia erabili (mendebaldeko eredua)
-Lau lerrotako ahapaldiak.
-Aditza: Aoristoaren erabilera
-Gaia: maitasuna

ERREFRAU BILDUMAK, Refranes y sentencias

Dec 11, 1596

Refranes y sentencias:
1596. urtean Iruñean argitaratua
Refranes y Sentencias comunes en Bascuence, declarados en Romance con números sobre cada palabra, para que se entiendan las dos lenguas.
Idazle anonimoa
64 orrialde eta 539 errefrau.

Baladak

Sep 16, 1600

• Eredu epiko-lirikoa: XVII. mendea Dramadun kontaketak Arrosa zuriazen azpian, Brodatzen are nintzen…

Baladak

Oct 25, 1700

-Eredu lirikoa:
XVIII. mendea
Sinbolopeko gaiak
Elkarrizketak
Amodioa
Ipar Euskal Herrian (gehienetan)
Intxauspeko alaba, Txori erresiñula…

Errioxako lekukotasuank; Emlinoar glosak

Mar 2, 2022

-X. mendean, Euskaraz idatzitako lehenego esaldiak, Esaldioak Donemilagako Kukulako (Errioxa) monastarioan aurkitu ziren latinez idatziriko prediku liburu batean.