Larrutx eu euskalherria

EUSKAL LITERATURA - XVI.MENDERARTE

By alaz98
  • 100

    AKITANIAKO LEHENBIZIKO LEKUKOTASUNA 2

    Erromatarrek, konkistaren ondoren Latina ezarri zuten hizkuntzatzat, baita kultura eta ohiturak. Akitaniera galtzen joan zen. Baina aztarnak gelditu lehen mendetakoak:
    Hildako senideei eskainitako inskripzioak hilobi harritan latinez idatzita, baina giza zein jainko izenak ez daude erromatarrez.-->izen horien eta euskaldunen artean antza, nahiz eta latineko deklinabide-atzizkiak eta grafia izan.
    Ilurberrixo, Anderexo, Astoilun, Sembetten, Bihoscin,....
    Izenak ez ezik, -txo eta -to atzizkiak.
  • 100

    AKITANIAKO LEHENBIZIKO LEKUKOTASUNA 1

    Lehen Euskal hitzen lekukotasuna Akitanian.
    Akitania eskualdea lehen aldiz aipatu Julio Cesar.
    Bere eginkizuna Galia konkistatu eta baketzea zen Kristo jaio aurreko urteetan.
    Ikertzaile batzuentzat, Akitaniarrek eta euskaldunek herri bera osatu. Akitaniera eta euskera oso gertuko hizkuntzak ziren:
    Autore klasikoek idatzirikoak
    Akitaniako eskualdean zehar hainbat inskripzioetako lekukotasunak agertu ziren.
  • Period: Jan 12, 1100 to Jan 12, 1499

    BIDAIARIEN LEKUKOTASUNAK ETA HIZTEGI TXIKIAK 1

    Erdi Aroan erromesaldiak ohikoak.
    Lehen mailakoak:
    * Santiagokoa
    * Erromakoa
    * Jerusalemkoa
  • Period: Jan 12, 1100 to Jan 12, 1399

    GONZALO DE BERCEO

    XII -­XIV. mendeak
    Gonzalo de Berceo euskarazko lanak.
    Garai horretan euskara zabalduta
    Mende horietatik aurrera euskarazko testu gehiago
    Beraren lanak euskararen garrantzia eta zabalera adierazaten du.
  • Period: Jan 12, 1100 to Jan 12, 1499

    BIDAIARIEN LEKUKOTASUNAK ETA HIZTEGI TXIKIAK 2

    Santiagoko erromesaldia Frantziako hainbat lekutatik.
    * Bide bat baino gehaigo zeuden bat Euskal Herritik.
    * Aimery Picaud bertatik pasa zen.
    * XII.mendean ikusitakoaren gida idatzi zuen.
    * Baskoniaren eta bertako biztanleen deskribapen ez oso atsegina sartu zuen.
    * Euskarazko hiztegitxo bat ere sartu zeun beste erromesentzat.(Hiztegirik zaharrena)
    * Arnold Von Harff erromes alemanak
    * XV.mendean hiztegi txiki bat idatzi zuen Donejakuera bidena ikasitako hitzekin.
  • Period: Jan 12, 1100 to Jan 12, 1499

    NAFARROAKO MONASTEGIAK

    Erdi Aroan Nafarroako monastegietan euskararen oihartzunak paperetan.
    Monastegietako agiritegiak
    Garaiko euskaldun izenak (Irantzu edo Leireko agiritegietna)
    Monasterioren lursailen eta zerbitzarien izenak nabarienak:
    Eneco Arçaia (Ororbia),
    Miguel Arguina (Arataxona, 1173)
    Nahiz eta euskararen oihartzuna ageri latina zen hizkuntza ofiziala.
  • Period: Jan 12, 1200 to Jan 12, 1299

    NAFARROAKO FORUA

    Foruen hizkuntza nafarerromanikoa
    Gizarteko talde jasoek latina alde batera utzi eta erromanikoa erabiltzen zuten zeregin berrietarako.
    Arauetan euskal hitzak azaltzen ziren artzaileak euskaldunak zirelako
  • Period: Jan 12, 1400 to

    BALADAK 1

    Lurraldeen mugak defendatzeko gerra giroak sortutako tradizio literarioa

    Gertaeren kontaketan oinarritu. Poema epikoak, baina badira asmaketak eta sentimenduen adierazpenak.
    Oroimena euskarri: metrika, errima, doinua memoriaren lagungarri.
    Bertsio ugari.
  • Period: Jan 12, 1400 to

    BALADAK 2

    Baliabideak: Natura aipamenak, errepikapenak, anafora, sinboloak

    Kontserbazioa: Beranduago paperean idatziak
    Euskal tradizioaren parte
    Baladetatik ateratako ondorioa: Garaiko lexikoa, egitura gramatikalak, bizimodua, pentsamoldea eta jokaerak azaldu
  • Period: Jan 12, 1400 to

    BALADA EPIKOAK

    Narrazioa : Gudu-gertakariak, jauntxoen bizitza, bandokide / ahaide zaharren kantuak, heresiak, erlijiozko kantak... Garaiko kronikak
    Helburu nagusia: informatzea
    Adb: Arrasateko erreketaren kantak, Bereterretxeren kantoria, Atherratzeko anderea, Milia Lasturkoa.
  • Jan 12, 1415

    GORTEKO GUTUNA

    GORTEKO GUTUNA
    Erret Gortean euskarak lekua zuen, ofizialak euskaldunak zirelako.
    Funtzionarioen arteko gutuna euskaraz.
    Martin San Martinekoak Matxin Zalbakoari idatzitakoa.
    Adb: “Et jaunatiçula abarion ez naiz bildur ezten alla.”
  • Jan 12, 1475

    BERNARD ETXEPARE 2

    BERNARD ETXEPARE 2
    -1545. urtean
    -izenburua: Linguae Vasconum Primitiae.
    -2 edizio baino bakarrik dago gordea lehena
    -Inprimatu: Bordelen
    -Lanaren helburua: erlijioa lantzea, solastea, gozatzea eta kantatzea
    Idazlea: Bernar Etxepare behe-nafarra
    -Euskal literatura: berantiarra- ez zen oso emankorra
  • Jan 12, 1475

    BERNARD ETXEPARE 4

    BERNARD ETXEPARE 4
    Neusketa
    - maiz erabiltzen du 4 / 4 // 4 / 3 neurria.
    -Hizkerari dagokionez: Garaziko hizkeraz idatzi zuen. -Etxeparek garai bat itxi zuen ireki orduko, euskal literaturak berriro ezagutuko ez zuen garaia. Haren obraren bizitasunaren parekorik ez zen berriro azalduko, erlijioak
    kutsaturik agertuko baitzen geroko literatura guztia.
  • Jan 12, 1475

    BERNARD ETXEPARE 1

    BERNARD ETXEPARE 1
    Euskerazko lehen liburua idatzi
    Euskal literaturaren lehenengo idazlea
    1475.aren inguruan jaio omen zen Sarrasketan
    Espetxera eraman zuten argitu ez diren arrazoiengatik, uste dute Nafarroako gerran Gaztelako erregearen alde egiteagaitik. Ondoren Eiheralarrera joan zen eta bertako erretore izan zen.
  • Jan 12, 1475

    BERNARD ETXEPARE 3

    BERNARD ETXEPARE 3
    Egitura
    · hitzaurre bat (31 lerro),
    · erlijioari buruzko bi bertso (595 bertso lerro), amabirginara zuzendua
    · bertso autobiografiko bat (102 bertso lerro) maitasun idealizatua orokorreak
    · euskararen gorazarrea egiten duten bi bertso (59 bertso lerro). “Contrapas” eta “Sautrela”
    -Liburuak osotara 28 orrialde
    -Idatzita: behe-nafarreraz
    -ez dio jarraitzen Ernazimenduko kanonari; ahozko literaturatik gertuago dago.
  • Period: Jan 12, 1500 to

    XVI. mendeko literatura (Sarrera 2)

    Ezaugarri nagusia:
    Literatura berandua eta pobrea.
    Euskera bazertuta egoteagatik.
    Erromatarren garaia:
    Euskera, ahozko eta mintzatzeko literatura
    Literatura idatzia ez
    Hainbat hizkuntza galdu, euskera ez.
    Horregatik euskara “basatien hizkuntza”
    Zibilizatiotik kanpo gelditu
    Kultura esparrutik kanpo
    Ahozko literatura ugaria eta aberatsa.
  • Period: Jan 12, 1500 to

    TESTUINGURU HISTORIKOA (Kultura)

    Errenazimendua
    -Zientzietan artean eta kulturaren arlo askotan aurrerapenak. (EH jauntxoen seme- alabentzat eta eliz-gizonentzat.)
    Garaiko pertsonai garrantzitsuak: Leonardo da Vinci, Galileo Galilei, Miguel Angel, Boticcelli...)
    -Tokian tokiko hizkuntzak indartu (herria bere hizkuntzan eskolatu)
    -Gutenbergek inprenta asmatu zuen eta ondorioz liburuen ugalketa erreztu zen.
  • Period: Jan 12, 1500 to

    TESTUINGURU HISTORIKOA (Filosofia)

    -Humanismoa bultzatzu.
    -Arrazonamendua eta enpirismoa.
    -Bibliarekiko kezka
  • Period: Jan 12, 1500 to

    TESTUINGURU HISTORIKOA (Erlijioa)

    -Protestantismoaren lehen urratsak (Martin Luther) Euskal herrian ez zen jarraitu.
    -Nafarroako erreginak honen tesiak onartu eta ondorioz Biblia euskararatu zen.
    -Lehen urratsak: ERREFORMAK
    -Protestantismoa hedatzeko erlijioa herriari herriaren hizkuntzan azaldu zitzaion.
  • Period: Jan 12, 1500 to

    TESTUINGURU HISTORIKOA (Gertaera politikoak)

    -1512: Gaztelako erregeak Nafarroako Erresuma konkistatu
    -Estatu- eredua definitzen hasi
  • Period: Jan 12, 1500 to

    XVI. mendeko literatura (Sarrera 1)

    Literatura
    Zentzu zabalean: Hitzen bidez egiten diren adierazpenak
    Zentzu zehatzean: Hitzaren bidez, ahoz zein idatziz, sentimenduak, edertasuna, ideiak, zirrarak adieraztea du helburu.
    XVI.Mendean
    Lehen euskal literatura idatzia eta landua.
    Euskal literatura elizaren eta elizgizonen menpe
    Euskal literatura bibliaren itxulpenetan, katiximetan eta kristau ikasbideetan argitaratzen zen. (Oso literatura eskaxa)
  • Period: Jan 12, 1500 to

    TESTUINGURU HISTORIKOA

    -Antropozentrismoa, hau da, gizakiaren birbalorizazioa aurkituko dugu.
    -Berpizkunde garaia:
    -Naturaren garrantzia
    -Gizarte hierarkizatuaz hautsiko da.
    -Gizakiaren birbalorazioa eta arrazoia.
    -Eredu klasikoetara itzuli
    -Teknologia berriak (imprenta- liburuen demokrazizazioa, alfabetizazioa eta ahozkoen galera)
  • Period: Jan 12, 1506 to

    JOANNES LEIZARRAGA

    -Euskal idazlea
    -lapurtarra
    -Beskoitzen 1506. urtean jaio- Bastidan 1601. urtean hil
    -Apaiz katolikoa zen.
    -Pabeko Kontzilioan erreginak- Itun Berriaren itzulpena egitea eskatu zion Leizarragari, dotrina zabaldu ahal izateko (1564)
    -Biarnoko sinodoak lau laguntzaile izendatu zizkion lan honetarako.
    -itzulitako lanak:
    · Jesus Christ Gure Jaunaren Testamentu Berria
    · Kalendrera
    · ABC edo Christinoen Instructionea
  • Period: Jan 12, 1533 to

    ESTEBA DE GARIBAY 2 (ERREFRAU BILDUMAK)

    Ondoren beste lan bat argitaratu zuen: Ilustraciones Genealógicas.
    Madrilen hil zen 1599. urtean.
    Garibayren errefrauak:
    Garibayk bi errefrau bilduma sortu zituen. Baina guri ez zaigu ezta bat ere iritsi.
    Bi kolekzioetan 37 errefrau komun daude
  • Period: Jan 12, 1533 to

    ESTEBA DE GARIBAY 1 (ERREFRAU BILDUMAK)

    1. urtean jaio zen Arrasaten. Oñatiko unibertsitatean ikasi zuen; ondoren Gasteizen eta, azkenik, Santo Domingo de la Calzadan. Latina eta grekoa ikasi zituen eta letrak lantzeari ekin zion. historia idazteari ekin Arrasaten 1566. urtean. Bere lan handia sortzeko España eta Portugalera bidaiatu zuen; Felipe II.ak bibliotekari izendatu zuen; eta, 1592.ean kronista erreala. (3 tomo eta 40 liburu). Monarkia espainiarra osatzen zuten erreinu guztien historia zen.
  • Jan 12, 1537

    JOAN ZUMARRAGAKO

    Mexikotik Durangora idatzitako eskutitzak Zumarragak Tabirako Muntxaraz dorrea gogoratzen du.
    Adb: Obatuco ta ondraduco dogu munçarasco eseori.
  • Jan 12, 1545

    EUSKARAREN LEHENBIZIKO LEKUKOTASUN IDATZIAK.

    Euskal literaturaren hasiera:
    Nork: Bernat Etxepare
    Liburua: Linguae Vasconum Primitiae
    Lehenagotik euskarazko agiriak
  • Period: Jan 12, 1548 to

    JOAN PEREZ DE LAZARRAGA

    -1548. urtean jaio zen Larrean eta 1605. urteko apirilaren 11an hil. Oñatiar jatorriko familia bateko kidea.
    -euskal idazlea
    -Larreako dorrearen jauna
    -Ezezaguna genuen 2004. urtean Madrileko antigoaleko denda batean bere lana aurkitu zen arte.
    -Hego Euskal Herriko testurik zaharrena da. Borja Aginagalde dokumentalistak aurkitua
  • Period: Jan 12, 1548 to

    JOAN PEREZ DE LAZARRAGA 2

    -Bere lana: “Dianea eta koplak”
    -artzain nobela bat da.
    -1567. urtean
    -102 orrialde ditu eta 45 koplek osatzen dute lan hau (9 gazteleraz)
    -Jorge de Montemayor idazlearen lana jarraitzen du (Los Siete Libros de Diana)
    -1559
    -Izugarrizko arrakasta
    -Bi lanak ia-ia berdinak
    -Arabako euskalkia
    -Gipuzkoako Aldundian dago
    -Bertsoak
    -4 bertso Ahapaldi bakoitzean
    -Hoskidetasuna (Metrika, Errima,...) mantentzen du
  • REFRANES Y SENTENCIAS (ERREFRAU BILDUMAK)

    -1596. urtean Iruñean argitaratu zen liburu bat

    -Autorea: ez dakigu.
    -64 orrialde ditu eta 539 errefrau.
    -Ezagutzen den ale bakarra Van Eys-ek aurkitu zuen 1894. urtean -Mitxelenak frogatu zuen bezala, ale hau ez dago osorik; Oihenartek errefrau hauek ezagutu eta batzuk aipatu zituen.
    -Hauek ez dira Van Eysen edizioan agertzen.
    Beste bi koadernotxo gehiago izango zituela uste da(759 errefrau eta 96 orri.)
  • Period: to

    BALADA EPIKO LIRIKOAK

    Kontakizuna oinarri, baina dramadunak dira: elkarrizketaz emanak.
    Pertsona, leku, denbora orokorrak (ez zehatzak edo jakinak), beraz ezin dira kronikatzat hartu.
    Lirikotasunak garrantzia
    Helburu nagusia: entretenitzea
    Adb: Arrosa zuriaren azpian, Brodatzen ari nintzen, Goizean goizik, Peru gurea...
  • BELTRÁN DE SAUGUIS (ERREFRAU BILDUMAK)

    -Jaurgainek aurkitu zuen lana eta Urquijok publikatu zuen RIEV-en. -Beltrán de Sauguis Nafarroako kontseilari izan zen jauntxoa dugu. -Poeta zen, bere lan poetikoa galdu da eta errefrau bilduma bat egin zuen.
    -1627. urtearen inguruan hil zen.
    -Errefrau-bilduma: 205 errefrau dira. Horietako asko Oihenartek eta Lope de Isastik bildu zituzten geroago.
  • Period: to

    BALADA LIRIKOAK

    Herri poesian ugarienak
    Lirika hutsa askotan
    Gaiak sinbolopeanemanak, gehinetan.
    Elkarrizketa bidez .
    Gaia: amodioa
    Gehienak ipar Euskal Herrian bilduak
    Helburu nagusia: Entretenitu
    Adb: Eijerra zira mairia, Maitia nun zira?, Intxauspeko alaba...
  • Period: to

    BESTE BATZUK 1 (ERREFRAU BILDUMAK)

    · Pierre d´Urte (1715) eta Manuel Larramendi (1745): beren gramatika edo hiztegietanerrefrau batzuk aurkitzen ditugu.
    · XVIII. mendean Joseph Jesús María Arakistain (?-1765). Larramendiri bere errefrauak bidali zizkion, azken honek bere hiztegiaren berrargitalpenean sar zitzan. Fitak argitaratu zituen 1881.ean, “Revista de Ciencias Históricas”en.
  • Period: to

    BESTE BATZUK 2 (ERREFRAU BILDUMAK)

    Bildumarik aberatsena Jusses Eguiategui zuberotar filosofoarena: Oharkerak, esangiak eta bibetak Jusses Eguiateguic Suberoan errejent zenak bildu dutianac
  • Period: to

    ERRIOXAKO LEKUKOTASUNAK: EMILIANOAR GLOSAK

    EUSKARAZ IDATZITAKO LEHEN ESALDIAK:
    Non? Donemiliagako kukulako (Errioxa) monastegian
    Zer dira? Latinezko testuen ertzetan agertzen diren euskerazko itzulpenak (Emilianoar Glosak)
    Zertarako? esanahia argitzeko
    Zergatik? Irakurtzen zebilen fraidea euskalduna zelako.
    Ondorioa: Garai hartan Errioxan euskaraz mintzatzen zirela.
    Hitzak: izioqui dugu eta guec ajutu ez dugu