Euskal literatura

Akitaniako lehenbiziko lekukotasunak

500

Lehen euskal hitzen lekukotasunak Akitanian aurkitu zuen. Ikertzaile askorentzat akitaniarrek eta euskaldunek herri bera osatzen zuten eta hizkuntza bera erabiltzen zuten edo akitaniera eta euskera oso antzekoak ziren. Akitaniako hainbat inskripziotan euskarako antzeko hitzak aurkitu ziren. Horietako hitz batzuk hauek dira:
Ilurberrixo/Anderexo
Astoilun/No.Deo/C.Favibs/ Nis.F el/ V.S.M.L
Sembetten/Bihoscin/NIS.F el/B.S.L.M.
Baeserte/Deo/Arbelex/Harsi.F/V.S.L.M.
Leheren/Vriaxe/Ilvnnosi/filia

Bidaiaren lekukotasunak eta hiztegi txikiak

Dec 2, 1000

Aimery Picaud izeneko erromes frantsesak euskarazko hiztegi txiki bat sortu zuen beste erromesentzako lagungarria izango zena. Hau izan zen lehen euskal hiztegitxoa.

Nafarroako monastegiak

Dec 2, 1173

Euskara paperetan ageri, monastegietako hizkuntza ofiziala latina, ez euskera. Erdi aroko euskera adierazten da.

Gonzalo de Berceo

Dec 2, 1200

Mendeetan euskarazko hitzak, euskara nahiko zabaldua zegoen, mende hauetatik aurrera zenbait testu gehiago agertu, Gonzaloren testuetan agertzeak garrantzia ematen dio eta Euskara zabalduta zegoela adierazten du.

Nafarroako forua

Dec 2, 1250

Foruen hizkuntza nafar-erromanikoa, testuak euskaldun bati eman behar ziotelako latinez idatzi baina hitz batzuk euskaraz.

Baladak

Dec 2, 1300

Garrantzitsuak izan ziren, hiztegia, lexikoa, egitura gramatikalak, orduko bizimodua, pentsaera, jokaera.. azaltzen zituztelako

Gorteko gutuna

Dec 2, 1415

Erret gorteko ofizialak euskaldunak ziren, eta gutun bat ager zen euskaraz.

Eredu Epikoa

Dec 2, 1450

Atherratzeko anderea
Milia Lasturkoaren heresia

Bernard Etxepare

Dec 10, 1475

Euskaraz lehenego liburua idatzi zuen idazlea da eta kronologikoki Euskal Literaturak ezagutzen duen lehenengo idazlea da.
1475ean jaio zen Sarrasketan (Donibane Garazi). Biarnonen espetxeratua izan zen ezezagunak diren arrazoiengatik baina baliteke Nafarroako gerran Gaztelako erregearen alde azaltzeagatik espetxeratzea.
1545an argitaratu zuen Bodelen Linguae Vasconum Primitiae liburua. Liburu honek bi dedizio izan zituen gutxienez baina bakarra gorde da. Liburuaren helburua erlijioa lantzea.

Joannes Leizarraga

Jan 14, 1506

1506an jaio zen Beskoitzen eta 1601an Bastidan hil zen idazle Lapurtarra zen. Apaiz katolikoa zen baina 1559an higanot bihurtu zen. Leizarragak hainbat lan itzuli zituen euskalki Lapurtarra oinarri hartuz baina beste euskalkiak tartekatuz denontzat ulergarria izateko.Berak idatzitako zati batzuk, hitzaurrea adibidez, nafarroako erreginari zuzenduta zegoen. Gainontzeko zatiak herritarrei zuzenduta zeuden, bai protentantismoa praktikatzen zutenei, eta baita jainkoa zerbitzatu nahi zutenei ere.

Joannes Leizarraga 3

Dec 10, 1506

Honekin batera, jainkoen egunak, jaiegunak noiz ziren,... herritar guztiek ezagutzea nahi zuen. Lezarraga izan zen euskara prosan erabili zuen lehen idazlea.

Joannes Leizarraga 2

Dec 10, 1506

Bere helburua, euskaldunek liburu honi probetxua atera eta jainkoa nola zerbitzatzen zen jakitea zen, liburu protestantea zen. Liburu hau itzultzeko nafarroako erreginak eskatu zion, aurretik katolikoa zen erregina baina protentantismoa defendatzen hasi zen eta jarraitzaileak bilatu nahi zituen berak. Zalantzak izan zituen euskalkian idatzi ala ez, herritar guztiei heldu beharreko liburua zenez ez zekiten nola idatzi eta bertan hasi zen euskara batuari buruzko hausnarketa egiten.

Filosofia

Dec 10, 1512

Humanismoa bultzatzen hasten da eta horren ondorioz biblia zalantzan jartzen da. Berpizkunde edo arrazonamendu garaia moduan ezagutzen da, arrazonamenduaren bitartez kezka sortzen delako.

Politika

Dec 16, 1512

Politika: Gaztelako erregeak Nafarroako Erresuma konkistatu zuen eta Albretarren dinastiak Nafarroa Beherera aide egin behar izan zuen. Monarkiak indarrean zeuden garai hartan hasi zen, bada, gaur ezagutzen dugun estatu-eredua. Garai hartan Joana Albertekoa zen erregina.

Teknologia

Dec 16, 1512

Teknologia: Gutenberg-ek, inprenta sortu zuen eta honek liburuen ugalketa erraztu zuen, liburuak egiteko sistema errazagoa zelako eta lehen eskuz idatzi behar zirelako. Honi esker alfabetizazioa bultzatzen da baina ahozkotasunaren galera dakar.

Berpizkunde garaia

Dec 16, 1512

Berpizkunde garaia: XVI.mendean Berpizkunde garaia hasi zen. Gizarte hierarkizatua hautsi zen eta ondorioz gizakiaren birbalorizazioa eta arrazoia aurkituko dira mende honetan. Arrazoia dela gizaki egiten gaituena pentsatzen dute. Erreferentzia modura natura hartzen dute eta gizarte aberasteko antzinateko ohituretara jotzen dute. Horretarako Grezia eta Erromako jakinduria zabaldu beharra dagoela pentsatzen dute. Erdi Aroko balore guztien ukapena ematen da, antzinaro klasikora eta hango baloreeta

Beltrán de Sauguis

Dec 10, 1533

Jauntxoa zen, Nafarroako kontseilari izandakoa. Poeta zen baina bere lana galdu egin da. Errefrau bilduma bat sortu zuen 205 errefrauez osatua.

Linguae Vasconum Primitiae

Dec 9, 1545

Euskarazko lehenengo liburua
Aurreko aroko joerei lotua
Bernard Etxeparek idatzia
Hitzaurrea
Erlijioari buruzko bertsoak
Maitasunari buruzko bertsoak
Bertso autobiografikoa
Euskarari gorazarre egiten dioten bertsoak

Linguae Vasconum Primitiaeko idatzi bat. Gaia: Erlijioa

Dec 10, 1545

Erlijioari buruzko idatzia:
Munduian den gizon orok behar luke pensatu
Jangoikoak nola duien batbedera formatu,
bere irudi propiara gure arima kreatu,
memoriaz, borondatez, endelguiaz goarnitu. Ezein jaunek eztu nahi muthil gaixtoa eduki
ez pagatu soldatarik zerbizatu gaberik;
Jangoikoa ari duzu hala hala gureki:
gloriarik ez emanen hongi egin gaberik.

Linguae Vasconum Primitiaeko idaztia bat. Gaia: Emakumea eta maitasuna

Dec 10, 1545

Emakumeari buruzko idatzia: Beti penaz izatia gaiz da ene amore
Beti ere behar duta nik zugatik dolore. Amore bat ukhen dizit miragarri jen

Linguae Vadconum Primitiaeko idazlan bat. Gaia:Euskera

Dec 10, 1545

SAUTRELA Heuskara da kanpora, eta goazen oro danzara O heuskara lauda ezak garaziko herria
Zeren hantik ukhen baituk behar duian thornuia
Lehenago hi baitinzan lengoajetan azkena
Orai aldiz izaneniz orotako lehena. Heuskaldunak mundu orotan preziatu ziraden
Bana haien lengoajiaz bertze oro burlatzen

Joan Perez de Lazarraga

Dec 10, 1548

Joan Perez de Lazarraga 2

Dec 10, 1548

1567an idatzi zuen Dianea eta koplak izeneko lana. (2004 ean Madrilen aurkitu). Lan hau artzain nobela bat da eta Hego Euskal Herriko testurik zaharrena da. Nobelak 102 orrialde ditu eta 45 koplaz osatuta dago. Araba, Bizkaia, Gipuzkoa eta Nafarroako euskalkiak darabilzki, nahiz eta gaztelerazko liburu baten jarraipena izan. Lazarragaren bertsoak lau bertso lerrotakoak dira eta hoskidetasuna matentzen dute. Gaia maitasuna da.

Linguae Vasconum Primitiae

Dec 2, 1550

Euskarazko lehenengo liburua Aurreko aroko joerei lotua Bernard Etxeparek idatzia Hitzaurrea Erlijioari buruzko bertsoak Maitasunari buruzko bertsoak Bertso autobiografikoa Euskarari gorazarre egiten dioten bertsoak

Esteban de Garibay

Dec 10, 1566

1533an jaio zen Arrasaten eta bere ikasketak Oñatin, Gasteizen eta Santo Domingo de la Calzadan egin zituen. Bere lan handia sortzeko Espaina eta Portugalera bidaiatu zuen eta 1566an amaitu zuen. 1570an Flandesera joan zen bere lana ezagutaraztera eta hurrengo urtean argitaratu zen. Lan hori monarkia espainarra osatzen zuten erreinu guztien historia zen.

Dianea eta koplak

Dec 10, 1567

Joan Perez de Lazarraga

Joanes Leizarragaren itzulpenak

Dec 9, 1571

Kalendrera
ABC edo Christinoen Intructionea : Protestanismoa praktikatzen duen jendeari zuzenduta
Jesus Christ Gure jaunaren Testamentu Berria

Refranes y sentencias

Jan 14, 1596

Errioxako lekukotasunak

Mar 2, 2022

Emilianoar glosak Glosa hauetan gazteleraren eta euskeraren lehen idazkiak aurkitzen dira. Bertan agertzen diren esaldiak garrantzitsuak dira garai horretako esaldien egitura gramatikala azaltzen dutelako, euskeraren garapena ullertzeko eta Errioxan garai horretan euskera hitzegiten zela adierazten dutelako.