XVIII. MENDEKO LITERATURA

XV.mendean euskal arrantzaleek baleak ehizatzen zituzten

Nov 23, 1401

XV.mendean(beharbada lehenago ere), euskal arrantzaleek Labadorren eta Ternuan baleak ehizatzen zituzten. Jarduera horrek onura ekonomiko handia ekarri zion Euskal Herriari.

XVI-XVII mendeetan baleen ehizaren gainbehera

Nov 23, 1501

XVI-XVII.mendeetan, Labadorren eta Ternuan 9000 pertsona inguru murgildu ziren arrantzatzeko. Hala ere, denborarekin indarra galdu zuen balearen ehizak baina Ameriketako iparraldeko kostak beste arrain batzuen harrapaketarako ohiko urak ziren euskal arrantzaleentzako.

Jesuiten Lagundiaren sorrera

Nov 24, 1539

1539an, Trentoko Kontzilioaren ondorioz San Ignazio Loiolakoak sortu zuen Jesusen Lagundia (Jesuitak). Talde honek printzipio doktrinal nagusiak jasotzeaz aparte, modu berezian landu zituen irakaskuntza esparruko zereginak. Jesuiten eraginez hainbat ikastetxe eta unibertsitate sortu zen gure inguruan eta munduan zehar ere.

Elizak tokian tokiko hizkuntzetan erlijio gaiak sustatzen jarraitu

Nov 24, 1545

1545-1563 bitartean,Trentoko kontzilioan hartutako erabakiengatik Elizak tokian tokiko hizkuntzetan erlijio gaiak sustatzen jarraitu zuen. Elizkizunetako atal batzuk (sermoiak esaterako) eta dotrina euskaraz ematen ziren Euskal Herrian.

ARGIEN GARAIA - ILUSTRAZIOAREN GARAIA

Period: Nov 20, 1601 to Nov 20, 1800

ILUSTRAZIOA

Nov 20, 1602

Europan garatu zen eta Euskal Herrian modu mugatuan batean joera ideologiko eta kultural honen eragina egon zen.

DESKARTES

Nov 20, 1635

Ilustrazioak espiritismoaren tradizio filosofikoak jaso eta arrazionalismoa gainditu zuen.
Deskartesek eraikitako kezka metodikoa bizitzaren arlo guztietara zabaldu zen.

Joannes Etxeberria Ziburukoa jaio zen

Dec 11, 1668

1668an jaio zen Saran (Lapurdin). Etxeberrik lehenengo ikasketak Pauen jesuitekin egin zituen, jarraian Okzitaniako Tolosako Unibertsitatean lortu zuen medikuntzako batxiler-gradua. Medikuntzatik at letra-gizona ere izan zen. "Euscal-herriari eta Euscaldun guztiei escuarazco hatsapenac latin icasteco" lana idatzi zueneta baita hiztegi, bat ere, euskaraz, latinez, frantsesez eta gaztelaniaz atondua. Larramendik ezagutu eta erabili zuen, baina badirudi betiko galdu zela

Joannes Etxeberria euskaltzale handia eta Axularren jarraitzailea

Dec 11, 1668

Euskaltzale handia zen eta aurreko gizaldiko euskal idazleen lanak irakurriak zituen. Sarako erretorea buruzagi eta aitzindaritzat zeukan eta haren lanari jarraipena eman nahi izan zion. Idatzi zituen bere idazlan guztiak euskararen ingurukoak izan ziren, bere garaian erlijiosoa ez zen idazle bakanetakoa, eta erlijio gaiez kanpora ibili zen ia bakarra.

Pedro Ignazio Barrutia

Jul 3, 1682

Pedro Ignazio Barrutia
Aramaion jaio zen 1682an eta Arrasaten hil zen 1759an 77 urterekin
Idazle hau ezaguna da gehienbat antzerkia idazteagatik, eta hainbat obra egiteagatik nahiz eta bakarra izan famatua.
Elizgizona zen Aramaioko herrian eta baita Arrasateko izkribaua.
Esan bezela, bere lan famatuena 1711 eta 1752 bitartean idatzi zuen “Acto para la Nochebuena” izenburuaz.
Erderatik euskarara aldaturiko obra da
Beste lan batzuk:
+Teatro zaarra. Gabonetako ikuskizuna. Gabon-sariak

Glorious Revolution iraultza Erresuma Batuan

Nov 23, 1688

Erresuma Batuan 1688an Glorious Revolution iraultza egon zen eta horren ondorioz demokrazia parlamentario modernoaren oinarriak jarri ziren.

Larramendiren jaiotza

Dec 25, 1690

Manuel Larramendi, Aita Larramendi bezala ere ezagutua, 1690an Andoainen jaio zen idazle jesuita izan zen. Euskararen defendatzaile sutsua zen eta kultura handiko gizona zenez, jarraitzaile anitz izan zituen. Bere idazlan gehienak gaztelania jasoan egin zituen; hala ere, euskaraz egin zituenak ere txukuntasun handikoak ziren. Bere garaiko idazle askoren gidari ageri zaigu, euskarazko lan askoren zuzenketak egin eta atarikoak idatzi baitzituen.

Borboitarren lehen aldia

Nov 23, 1700

1700-1808 bitartean borboitarren lehen aldia eman zen:Joera zentralista, Ilustrazioaren ondorio izan zen Despotismo Ilustratuarekin batera, nabarmena izan zen.

ONDORENGOTZA GERRA 1701-1715

Jun 22, 1701

Tronua austriar dinastia izatetik borboiena izatera igaro zen; Karlos II.a hil eta Filipe Borboikoa, Anjouko dukea, errege bihurtu zen. Azken hori berehala egin zen ezagun erresumaren indar politiko osoa zentralizatzeko zuen nahiagatik.

XVII. mendean Frantziar monarkia absolutuaren gainbehera

Nov 23, 1701

XVIII.mendean Frantziako borboiek monarkia absolutua agortuta zegoela agerian jarri zuten. Ez zeukaten garaiko egoera politiko eta sozial errealari erantzuna emateko proiekturik eta ondorioz absolutismoaren ideia gaindituta zegoen: askok entziklopedismoaren bitartez erregetzaren oinarri sagaratuak suntsituta zeuzkaten eta René Descartesen zein ostekoen idealismoak sakon eragin zuen gizartearen alderdi guztietan. Gainera, Erresumaren dirubide guztiak agortuta zeuden.

Larramendik XVIII.mendean Larramendismoa bultzatu zuen

Dec 11, 1701

Larramendismoa (foruak galtzearen ondorioz sortu): Larramendismoaren korronte ideologikoa XVIII. mendearen lehenengo zatian garatu zen, eta andoaindar idazlea izan zen korronte horri izena eman ziona. Ezaugarri nagusiak:Gipuzkoako foruen defentsa, Foruak Gipuzkoako lege berezitzat defendatzea eta Foruen defentsa aldarrikatzailea bilatzea.

Euskal idazle askoren jarduna elizgizonen beharrak asetzeko egin zen

Nov 24, 1702

XVIII.mendean: Garaiko euskal idazle askoren jarduna tokian tokiko apaizek eta eleizgizonek zeuzkaten beharrak asetzeko egin zen. Beste alde batetik, eten barik eman ziren argitara jende xehearentzako dotrinak eta debozio liburuak.

XVIII. mendean Jesuitek eragin handia hainbat esparrutan

Nov 24, 1703

XVIII. mendean Jesuitek eragin handia izan zuten garaiko kulturan, gizartean, finantza giroetan eta maila politikoan (Talka egin zuten erresumaren interesekin Ameriketan zuten ustiaketagatik). Interes desberdinak zituzten taldeek (absolutistek, jansenistek eta filosofo ilustratuek) bat egin zuten beraien aurka eta presioa egin zuten Jesuiten Lagundia sozialki baztertzeko.

Agustin Kardaberaz jaio

Dec 29, 1703

1703ko abenduaren 29an Hernanin jaio zen. Bere lanak gehienbat gipuzkeraz eta zertxobait bizkaieraz idatzi zituen.

Antolaketa Berrirako Dekretuak

Nov 23, 1707

1707.urtetik aurrera argitaratu ziren “Antolaketa Berrirako Dekretuetan” Aragoi, Valentzia, Katalunia eta Mallorcaren egoerak guztiz aldatuko zituzten dekretuak.

Sebastian Mendiburu

Sep 2, 1708

Oiartzunen jaio zen 1708an eta Italian hil zen 1782an 74 urterekin
Euskal idazlea eta jesulaguna izan zen
Iruñean egin zituen filosofiako eta teologiako ikasketa
Nafarroako herrietan ibili zen predikari lanetan eta misioak egiten
Hizlari fama handia lortu zuenez gero Euskal Zizeron ezizena jarri zioten
Karlos III.ak 1767an jesuitak Espainiatik botatzean Italiara joan zen eta bertan pasatu zuen bere bizitza osoa.
Goi-nafarrera erabiltzen zuen idazterakoan
Larramendiren eskolak

"Escuararen hatsapenac" argitaratu (Joannes E.)

Dec 11, 1712

1712an, "Escuararen hatsapenac" idatzi zuen. Saiakera elebiduna zan zen, euskaraz eta latinez idatzitako euskararen apologia-lana.

UTRECHEKO HITZARMENA

Nov 22, 1713

Espainiako errege berriak Filipe V.a izenarekin agindu baino lehenago eman zen. Hitzarmenagatik Espainiak munduan zehar sakabanatuta zituen kolonia ugari beste erresuma batzuen esku utzi behar izan zituen. Ternuako portuak erabiltzeko zuen lehentasuna galdu zuen eta euskal baleazaleentzat kalte izugarria izan zen. Baita ere, betirako galdu zuen Herbereetako lurraldeekin zuen lotura galdu zuen Espainiak, Germaniako inperioaren ardurapean utziz.

Joannes Etxeberria Hego Euskal Herrian mediku

Dec 11, 1713

1713-1722 bitartean Joannes Hego Euskal Herrira joan zen eta Berako udalarekin sinatu zuen bere lehen kontratua mediku bezala.

Foruei eutsi Filipe V.aren alde egiteagatik

Nov 24, 1715

Ondorengotza Gerraren ondoren, Espainiako hainbat lurraldetan jokabide desberdina ekarri zuen: Nafarroak, Arabak, Bizkaiak eta Gipuzkoak, Filipe V.aren alde egin zutenez, eutsi egin zioten euren foru egoerari.

Filipe V.ak barneko mugak kostaraino eraman zituen

Nov 23, 1718

1718an, Filipe V.ak barneko mugak kostaraino eraman zituen euskal burgesiaren eskaerari erantzunez. Aldaketa horrek izugarri altxatu zituen lehengai batzuen prezioak eta herri xehea matxinatu egin zen.

"Lau-urdiri gomendiozco carta, edo guthuna" (Joannes E.)

Dec 11, 1718

1718an, "Lau-urdiri gomendiozco carta, edo guthuna" idatzi zuen, Lapurtarren Biltzarrari egindakoa.

Kardaberaz Jesusen Lagundian sartu eta 26 urterekin irakasle

Dec 11, 1721

1721an Jesusen Lagundian sartu zen Iruñean eta Valladoliden ikasten egon ondoren. 26 urterekin apaiz egin zen. Bilboko Jesusen Lagundiaren eskolako gramatika irakasle izendatu zuten, eta garai hartan hasi zen hizlari gisa ospe handia hartzen.

Joannes Jesusen Lagundiko kide batzuen mediku

Oct 11, 1725

1725eko urrian Azkoitiko mediku ageri zen. Bezeroen artean Jesusen Lagundiko kideak zeuzkan, haien artean Kardaberaz edota Larramendi zituelarik.

Filipe V.ak euskal komertziante talde bati salerosketak egiteko baimena eman

Nov 23, 1728

1728an Filipe V.ak euskal komertziante talde bati Venezuelan salerosketak egiteko baimena eman zion. Horrela, talde horrek herrialde hartako Cumaná, Margarita eta Trinidad lurraldeetako produktuak eskuratzeko aukera izan zuen.

Gipuzkoar Konpainia

Nov 23, 1728

1728-1785 bitartean, Caracasko Gipuzkoar Konpainia egon zen, non Venezuelarekiko merkataritzaren monopolioa zuen. Dirudienez, horren eraginez sortu ziren Euskal Herrian hainbat ekintza kultural; horien artean, “Euskalerriaren Adiskideen Elkartea”

Larramendik "De la Antigüedad y universalidad del Bascuence en España" argitaratu zuen

Dec 11, 1728

1728an "De la Antigüedad y universalidad del Bascuence en España" argitaratu zuen. Euskara Espainiako jatorrizko hizkuntza bakarra dela defendatu nahi du. Larramendiren ustez, euskaldunak dira espainiarrik petoenak, garbienak. Tubalismoa da agertzen duen ideietako bat.
**Tubalismoa iberiar eta euskal historiografiaren adarra da. Bere ezaugarri nagusia euskal herriari (eta honekin batera, iberiarrei) jatorri mitikoak (Tubal, Noeren iloba) ematea zen.

Frantzisko Xabier Munibe Idiakez

Oct 23, 1729

Frantzisko Xabier Munibe Idiakez
edo gehiago ezagutua Peñafloridako konde bezala, Azkoitian jaio zen 1729an eta Bergaran hil zen 1785ean 56 urterekin.
Euskal idazle eta musikagilea
Euskal Herrian Ilustrazioaren ideiak zabaldu nahian Euskalerriaren Adiskideen Elkartea sortu zuen
Azkoitiko jesuitekin egin zituen lehenengo ikasketak baina ondoren, Tolosara joan zen zientzia ikasketak egitera arte ederretan prestatzen zelarik.
Euskal Herrian izandako Ilustrazioko eredu da Munibe

Larramendik “El Imposible Vencido. Arte de la Lengua Vascongada” idatzi

Dec 11, 1729

1729an “El Imposible Vencido. Arte de la Lengua Vascongada” (Ezina, egina) argitaratu zuen; euskararen lehen "arte" edo gramatika argitaratua dela esan daiteke. Garai hartako jakintsuen artean oso zabaldua zen ideia baten arabera, hebreerak, grekoak, latinak eta beronen eratorriek bakarrik zuten gramatika bat. Euskara bezalako hizkuntzak, berriz, jende ezjakinaren hizkerak ziren, Horiei erantzunez idatzi zuen liburu hau Aita Larramendik.

Euskaldunen monopolioak

Nov 23, 1730

1730-1785 bitartean euskaldunek monopolioa izan zuten lurralde haietan, ingelesak eta holandarrak baztertuz. Gehienbat tabakorriaren eta kakaoaren garraioaz arduratu ziren. Bertako bizitza politikoan eta militarrean eragina izan zuten eta korso patentea eduki zuten hango itsasoetan garraiatzen ziren merkantzien gainean.

Kardaberaz Loiolara bizitzen joan eta inguruetan predikari lanetan ibili

Dec 11, 1736

1736an Loiolan jarri zen bizitzen eta bertatik Gipuzkoako eta Bizkaiko herrietara abiatzen zen predikari.

Larramendik “Diccionario Trilingüe del Castellano, Bascuence, Latin” argitaratu

Dec 11, 1745

1745ean “Diccionario Trilingüe del Castellano, Bascuence, Latin” argitaratu zuen. Espainiako Errege Akademiaren Autoritateen Hiztegia argitaratu berria zela, Larramendik oso-osorik euskaratu nahi izan zuen, erdaldunak euskal hizkuntzaren aberastasunaz konbentzitzeko. Herriz herri galdetuz eta liburuak arakatuz hitz andana bildu zuen.

Euskaldunek Ameriketako lurren pribilegioak galdu

Nov 23, 1749

1749an izan ziren matxinada batzuen ondoren euskaldunek herrialde hartan zituzten erregaliak(pribilegioak) eten egin ziren.

Joannes Etxeberria hil

Dec 11, 1749

1749an hil zen Azkoitian.

Larramendik “Corografia de Guipuzcoa edo Corografía o descripción general de la muy noble y leal Provincia de Guipúzcoa” argitaratu

Dec 11, 1754

1754an, “Corografia de Guipuzcoa edo Corografía o descripción general de la muy noble y leal Provincia de Guipúzcoa” argitaratu zuen Aita Larramendik. Gipuzkoako geografia eta bertoko herritarren ohiturak, jantziak, dantzak, hizkuntza eta ogibideak azaltzen dituen lan etnografikoa.

Larramendik “Sobre los fueros de Guipúzcoa” argitaratu

Dec 11, 1756

1756-1758 bitartean, “Sobre los fueros de Guipúzcoa” bere garaian ezin argitaratu izan zen saio politikoa izan zen. Pirinioko Herrialde Batuak izeneko egitasmoaren alde hitz egiten du, non zazpi euskal lurraldeak estatu aske batean batuko ziren. Bere batzar nagusian, diputatuek euskaraz jakitea nahitaezkoa izanen zen.

Jesuitak Portugaletik egotziak izan ziren Vaticanora bidaliz

Nov 24, 1758

1758 eta 1759. urteetan Pombaleko markesak Portugaletik egotzi zituen Jesuitak eta beraien kolonietako lurretan zeudenak Vaticanora bidali zituen.

Joera zentralistako ikeiak eta zerbitzuen garapena

Nov 23, 1759

1759-1788 bitartean Karlos III.ak tronuan zegoela gauzatu zituen joera zentralistako ideiak, estatu barruko komunikabideak, administrazioaren zerbitzuak eta posta garatuz.

Kardaberazek "Catecismo" obra itzuli

Dec 11, 1760

Aita Asteteren "Catecismo" obraren itzulpena eman zuen argitara 1760an

Kardaberazek Loiolako Ignaziori buruzko hiru obra argitaratu zituen

Dec 11, 1761

Loiolako Ignaziori buruzko hiru obra plazaratu zituen 1761ean: "Aita San Ignacioren Egercicioen Gañean Afectoac bere Egemplo, ta Doctrinaquin: edo Egercicioen IIen partea", "Aita San Ignacioren Egercicioen III garren Partea eta "Aita San Ignacioren Egercicioen Gañean, orien lau asteetako Meditacio laburrac, edo Egercicioen laugarren partea"

Kardaberazek euskarari buruzko lehen obra argitaratu zuen

Dec 31, 1761

1761 amaieran, euskarari buruzko lehen obra eman zuen argitara: Eusqueraren Berri Onac, eta ondo escribitceco, ondo iracurtceco, ta ondo itzeguiteco Erreglac. bederatzi ataletan banatua da eta euskara goraipatzeaz gainera erlijiorako zein hizkuntza egokia den azaltzen zuen

Jesuitak Frantziatik egotziak izan ziren, jabetza gabe utziz

Nov 24, 1763

1763.ean Frantziako Luis XV.ak kolonietako diruak bidegabe erabili zituztela eta, Frantziako lurretik egotzi eta jabetza gabe utzi zituen Jesuitak.

Jauntxoek baserritarrak prezioak jeistera behartu eta horregatik matxinadak

Nov 23, 1766

1766an, Gipuzkoan, jauntxoek baserritarrak zerealen prezioa merketzera derrigortu zituzten eta ondorioz hainbat matxinada eman ziren, Bergaran, Tolosan eta Donostian, besteak beste.

Jesuiten kanporaketa

Nov 23, 1767

1767an Karlos III.ak Jesuitak kanporatu zituen Espainiatik.

Karlos III.ak Jesuitak Espainiatik kanporatu zituen

Nov 24, 1767

1767.ean Espainiako Karlos III.ak Jesuitak erresumako lurralde guztietatik bota zituen. Konpainiaren jabetza guztiak inkautatu eta kolonia batzuetako misio lurrak uztera derrigortu zituen.

Kardaberazek Italiara jo zuen beste jesuitekin batera

Dec 11, 1767

1767an Karlos III.ak jesuitak Espainiatik botatzean, Italiara jo zuen beste jesuitekin batera

Kardaberazen heriotza

Oct 18, 1770

1770ko urriaren 18an hil zen Bolonian(Italia). Hil ondoren berak plazaratu gabeko hainbat obra argitara eman ziren.

Aita Santuak Jesuiten Lagundia indargabetzea

Nov 24, 1773

1773an Aita Santu izendatu berriak, Clemente XIV.ak, Jesuiten Lagundia indargabetu egin behar izan zuen. Egoera honek bultzatuta, Jesuita askok erbesteratu eta bizimodua beste herrialde batzuetan egin behar izan zuten (Italian, Errusian eta Prusian esaterako)

Ipar Ameriketako kolonietan independentzia gerra

Nov 23, 1775

1775-1783 bitartean Ipar Ameriketako kolonietan independentzia gerratea eman zen.

Frantziar Iraultzako oinarriak

Nov 23, 1789

1789-1799 bitartean, Frantziar Iraultzan, oinarri nagusia aristokraziaren eta elizaren aurka joatea zen. Horrela hiritarren kontzeptua garatu zen eta demokrazia unibertsalaren printzipioa nagusitu zen. Bestalde, estatu-nazioaren ideia indartu zen berdintasunaren izenean (herri bat, nazio bat, kultura bat, hizkuntza bat…)

“Gizakiaren eta Hiritarren eskubideen deklarazioa”-ren aprobazioa

Dec 29, 1789

1789an Frantziako Iraultzak indar handia hartu zuen eta urte horretan aprobatu zuten “Gizakiaren eta Hiritarren eskubideen deklarazioa”.

Frantzian Errepublikaren ezarpena

Nov 23, 1792

1792an, hainbat gora-beheraren ondoren, monarkia saihestu eta Errepublika ezarri zen.

Napoleon Bonaparteren agintea

Nov 23, 1799

1799an Napoleon Bonapartek agintea indarrez hartu zuen iraultzaren printzipio batzuetan oinarrituta. Gainera, Europan zegoen oreka eta joko politiko-militarraren arauak goitik behera aldatu zituen.