-
100,000 BCE
Izturitzeko haitzuloa
Lehen garaietan eguraldi hotzetik babesteko haitzuloetan bizi izaten ziren gizakiak. -
1975 BCE
Sorginen Txabola trikuharria (Bilar, Araba)
Gorpuak ehorzteko monumentu megalitikoa. Megalitoa, (grezierazko mega, "handi", eta litos, "harri", hitzetatik) Harri handiekin egindako monumentua da. -
1200 BCE
Ilarritako harrespila (Lekunberri, Nafarroa Beherea)
Menhirrak biribilean ezarrita eraikitzen zuten monumentu megalitikoa. Cromlech ere deitua, harri eta zutarriekin zirkulu moduko bat osatuz eraikitzenden monumetu megalitiko bat da. -
333 BCE
Hileta-hatua (La Hoya)
Gorpuarekin batera hainbat objektu ehorzten zituzten.
Barruan, berrogei urte baino gutxiagoko 114 hilotzak aurkitu zituzten. Hipogeoa erdigune zuen hileta-erritual baten arabera, gorpuak 130 urtez utzi zituzten hemen, k.a. 2630 eta k.a. 2500 artean hain zuzen ere. Gorpuak ganberan utzi zituzten, fetu-posizioan, eta, horretarako, hil eta gutxira, gorputz-adarrak sokekin lotu egin zituzten. -
50 BCE
Larraganenako hilarria (Gorliz)
Gure lurraldean agertu den hilarri zaharrenetakoa da. Hilarria hildakoen oroitzapenezko monumentu bat da, gehienetan gorpua kokatuta dagoen gainean ezarria. -
100
Oiassoko planoa
Erromatarrek itsas-merkataritzan oinarritutako hiri nagusi bat eraiki zuten gaur egungo Irunen. Oiasso antzinako Erromatarren garaian basokien portu-hiria edo civitas zen, Bidasoaren bokalean, gaur egungo Irungo hirigunean, Gipuzkoa, kokatua. -
120
Beirazko errauts-ontzia (Ama Xantalengo nekropolia, Irun)
Gorpuak erre ondoren, errautsak errauts-ontzietan sartzen zituzten. Irau go Ama Xantalen ermitarren barbnean, Oiasso hiriko hilerrian zati bat aurkitu zen 1971 eta 1972an egindako indusketetan. Hilen errautsak dituzten 106 ontzi dira, ia denak elementu berezirik gabe lurperatuak. 120 -
250
Arkaiako villa bateko termak
Etxe handiak eta dotoreak eraiki ziren, terma eta guzti. XVIII. mendearen bukaeran Lorenzo Prestamerok erromatar termen arkeologia-aztarnak aurkitu zituen. 1976-1981 artean Ramón Loza Lengaran arkeologoak erromatar garaiko termak zulatu zituen eta erabilera publikorako zirela ondorioztatu zuen. -
La Hoyako herrixka
Herrietan antolatzen hasi ziren, etxeak harresiz inguratuta. La Hoya izenez ezagutzen den herrizka ado aztarnategia, edo Euskadiko Ondarearen Gudaria udal-barrutian (Araba) dago, herri horretatik 700 bat metrora, lehen El Torreon zeritzan leku edo muinoan. -
Sorginen Txabola trikuharria (Bilar, Araba)
Gorpuak ehorzteko monumentu megalitikoa. Megalitoa, (grezierazko mega, "handi", eta litos, "harri", hitzetatik) Harri handiekin egindako monumentua da. -
Neolitoko etxola
Hegoaldeko lurraldeetako etxebizitza sendoetan bizitzen hasi ziren, ibiltari izateari utzita. Bi bizimodu horien agerpenarekin jendartea bi zatitan banatu zen: mendietan abeltzaintzak bizi ziren (hasieran), batez ere lur komunaletan oinarritzen zena, eta, beste aldetik, nekazaritza (geroago gertua zena), jabetza pribatuan eta sedenatarismoan oinarritzen zena. -
Izturitzeko haitzuloa
Lehen garaietan eguraldi hotzetik babesteko haitzuloetan bizi izaten ziren gizakiak. Izturitze eta Otsozelaiko harpeak, Nafarroa Behereko haitzulo multzo bat dira; Izturitze eta Donamartiri udalerrien artean daude, Araberoan.