XVI. menderarteko literatura

Akitaniako lekukotasunak

100

Hilobietako harrietako inskripzioetan euskarazko hitzak agertzen dira. Deklinabide markak ere ageri dira inskripzio horietan(-txo eta -ko)
Hauek dira agertutako hitz batzuk:
-Ilurberrixo (jaiko izena)
-Andere
-Gison
-Andosus
-Bihoxus
-Harbelex
-Nescato
-Leherenn
-Borsei
-Harrsi
-Oxson
-Ilunnosi
-Sembeko

XVI. MENDERARTE

Period: 100 to Jan 1, 1500

Bidaiarien lekukotasunak: Hiztegi txikiak

Dec 3, 1100

Aimery Picaud izeneko erromes frantsesak Frantziatik Santiagora eginiko bidaian ikusitakoen berri jasotzen zuen gida bat Baskoniako biztanleen deskribapenak ez ziren atseginak eta hiztegi bat sartu zuen, euskarazko lehenengo hiztegia. Deum vocant “Urcia”, Dei genitricem “Andra
Maria”, panem “ogui”, vinum “ardum”, carnem “aragui”, piscem
“arraing”, domum “echea”, dominum domus “iaona”, dominam “andrea”,
ecclesiam “elicera”, […] tricticum “gari”, aquam “uric”, regem “erreguia”,
sanctum Jacob

Nafarroako monastegiak

Dec 3, 1173

Monasterioetako agirietan euskara azaltzen zen baina hizkuntza ofiziala latina zen. Garai hartako euskal izenak ezagutzeko balio izan dizkigute agiri horiek, "Eneco" edo "Miguel" ,adibidez.

Nafarroako Foruak

Dec 3, 1200

Foruaren hizkuntza nafar-erromanikoa zen baina euskal gizarte bat arautu behar zutenez euskal hitzak behin eta berriro agertzen dira.

Gonzalo de Berceo

Dec 3, 1300

Gonzalo argazkiaXII-XIV. mendeetan bere lanetan euskara aurkitzen dugu. Gonzalo de Berceoren lanetan euskara agertzeak euskarak garrantzia zeukala eta zabalduta zegoela erakusten du.

Bidaiarien lekukotasunak: Hiztegi txikiak

Dec 3, 1400

Aldolf Von Harff erromes alemaniarrak hiztegi bat idatzi zuen Domejakue bidea egin ondoren.
-Item ogea-->Broyt(ogia)
-arduwa-->wijn(ardoa)
-oyra--->wasser(ura)
-aragi->fleysch(haragia)
-gasta-->keys(gazta)
-gaza-->saltz(gatza)
-oluwa-->hauer(olioa)

Gorteko gutuna

Dec 3, 1415

Erret Gortean euskarak bazeukal lekua, bertako ofizial asko euskaldunak bitziren. Gutun bat aurkitu da bi funtzionarien artean "Et jaunaçicula abarion ez naiz bildur ezten alla" da bertako esaldietariko bat.

Bernart Etxepare

Dec 13, 1475

1475 inguruan jaio zen Nafarroa Beherako
Okina zen. Nongo erretorea? Zergatik egon zen kartzelan.

Berpizkunde garaia

Jan 8, 1500

Gizarte hierarkizatua hautsiko denez, bizimodu berri bat, bizitza ulertzeko modu berri bat, zabalduko da.
Erreferentziatzat beti natura hartuko dute eta gizartea aberasteko antzinateko ohituretara joko dute.

Teknologia

Jan 8, 1500

Inprenta sortu. Inprenta liburuen demokrizazioa, honen bidez, alfabetizazioa bultzatuko ditu.

Ernazimendua

Jan 8, 1500

Aldaketa asko gertatu letren munduari dagokionez, latinaren eta beste hizkuntza askoren ondoan, tokian tokiko hizkuntzak indartzen hasi ziren.

Filosofia

Jan 8, 1500

Humanismoa bultzatuko dute: Jainkoa existitzen dela ez dute ukatuko, baina arrazoiatik abiatuz gurtuko dute. Honek guztiak kritika bultzatu eta Bibliarekiko kezkak bideratuko ditu.

Erlijioa

Jan 8, 1500

Erlijioari dagokionez, Martin Lutherek katolizismoaren dogma eta Aita Santuaren primatua kritikatuz, Protestantismoaren lehen urratsak eman zituen.

Baladak

Dec 4, 1500

XIV. mendean euskal lurraldeen arteko mugak defendatzeko gerra giroak sortuko du nolabaiteko tradizio literario bat, ahozko formekin lotua. Kontapoesia zen gertakizunen berri poemen bitartez ematen zen. Elkarrizketa bidez.

XVI. MENDEA

Period: Dec 9, 1500 to Dec 9, 1600

Gertaera politikoak

Jan 8, 1512

Gaztelako erregeak Nafarroko erresuma koknkistatu zuen eta Albretarren dinastiak Nafarroa behera alde egin behar izan zuen. Monarkiak indarrean zeuden garai hartan hasi zen.

Esteban de Garibai

Dec 17, 1533

1. urtean jaio zen Arrasaten eta Madrilen hil zen 1599. urtean. Arrasaten historia idazten egiten zuen lan baina 1566an Felipe II.ak bibliotekari izendatu zuen eta urte batzuk beranduago 1592an kronista ofizial.

1571an "3 tomo eta 40 liburu" argiratu zuen, monarkia espainiarra osatzen zuten erreinu guztien historia.
Ondoren beste lan bat argitaratu zuen: Ilustraciones Genealógicas. Grandezas de España. Noticias de los títulos y casas ilustres lanaren atal bat zen. Azken hau ez zen argitar

Mexikotik Durangora idatzitako eskutitza

Dec 16, 1537

Literatura

Jan 8, 1545

Mende honetan sortuko da euskaraz idatzitako lehengo liburua. 1545. urtean inprimatuko da Bordelen eta Bernard Etxeparek behe-nafarrak idatziko du.

Linguae Vasconum Primitiae

Dec 9, 1545

Bernard Etxeparek lehenengo euskerazko liburua idatzi zuen eta Bordelen argitaratu zen 1545ean.
Liburua hainbat atalez osatua dago: · hitzaurre bat (31 lerro),
· erlijioari buruzko bi bertso (595 bertso lerro),
· maitasunari buruzko hamaika bertso (403 bertso lerro),
· bertso autobiografiko bat (102 bertso lerro)
· eta euskararen gorazarrea egiten duten bi bertso (59 bertso lerro). Kontrapas eta Sautrela euskal kantu ezagunak liburu honetan agertzen dira.

Tokian tokiko hizkuntzak erabiltzen dira

Dec 16, 1550

Latina aldi batera utzi eta bertako hizkuntzak erabiltzen hasi ziren.

Inprentaren sorrera

Dec 16, 1556

Gutenbergek inprenta asmatu zuen, honek, alfabetizazioa bultzatuko du, baina ahozkotasunaren galera gertatuko da.

Joan Perez de Lazarraga

Dec 17, 1567

Biografia osoa1547an jaio zen Larrean, Araba, eta 1605. urtean hil zen euskal idazle bat zen.
2004. urtean Madrileko antigoaleko denda batean Lazarragaren lan bat aurkitu zen. Ordurarte guztiz ezezaguna zen.
Lana, "Dianea eta koplak" deitzen den artzain nobela bat da. 102 orrialde ditu eta 45 koplek osatzen dute lan hau (horietako 9 gazteleraz). Aurretik argiratutako liburu baten jarraipena da, Jorge de Montemayor idazlearen "Los siete libros de Diana" -rena ain zuzen ere.

Joan Perez de Lazarraga

Dec 18, 1567

Nafarroar eta bizkaiko euskalkia erabiltzen du bere lanean

Joannes Leizarraga

Dec 17, 1571

Biografia osoa
Beskoitzen (Lapurdi) jaio zen 1506. urtean eta Bastidan hil zen 1601ean. Apaiz katolikoa zen baina Joana II Albretekoa protestante bihurtu zenean, bera ere protestante bihurtu zen. Hiru lan euskeraratzeagatik da ezaguna. Testamentu berriaren itzulpena erreginak eskatu zion egiteko, katolikotasuna zabaltzeko. Hauek dira itzulitako lan horiek: · Jesus Christ Gure Jaunaren Testamentu Berria
· Kalendrera
· ABC edo Christinoen Instructionea

Jesus Christ Gure Jaunaren Testamentu Berria

Dec 18, 1571

: Liburua Vulgatatik itzulia bada ere, baditu itzulpena ez
diren beste atal batzuk: Nafarroako erreginari zuzenduriko gomendiozko karta (non
erreginaren izaera laudatzen duen eta helburua zein den adierazten), euskara eta
euskalkiekin izan dituen arazoak azaltzen dituen “Heuscalduney” deritzan atala (non
euskaldunei irakurtzen ikas dezatela eskatzen zaien) eta hiztegitxo bat amaieran

ABC

Dec 18, 1571

IESUS KRIST GURE IAUNAREN ORATIONEA Gure Aita zeruetan aizena.
Sanktifika bedi hire Izena.
Ethor bedi hire Resuma.
Egin bedi hire borondatea zeruan bezala lurrean-ere.
Gure eguneko ogia iguk egun.
Eta barka ietzaguk gure bekatuak, nola guk-ere ofensatu gaituztener barkatzen baitrauegu.
Eta ezgaitzala sar erazi tentationetan: baina deliura gaitzak gaitzetik.
Ezen hirea duk resuma, puisanza eta gloria sekula sekulakotz, Amen.

Kalendrea

Dec 18, 1571

Itzulpen erlijioso bat da. Jaiak, ilargia, ... eta abar aipatzen ditu.
Egutegi bat da. Helburua herritarren bizimodua parametro erlijiosoen barnean
finko mantentzea da. Testu honen asmoa da jendeak jakitea egun bakoitzean zer
egin behar duen; hau da, zeintzuk diren jai egunak edo santuen egunak, erlijioari
dagokionez.

Kalandrea: adibidea

Dec 18, 1571

Urtheaz eta haren partez Urtheko hillebetheak dira hamabi.
Asteak, berrogei eta hamabi eta egunbat.
Egunak, hirur ehun, hirurogei eta borz, eta sei oren.
Eguna Iuduek luze baliz labur baliz hamabi orenetara partitzen zuten, eta goizean zuten hatsen.
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12. Eta guk, 6 7 8 9 10 11 12, 1 2 3 4 5 6 URTHARRILLA Eguna da 9. oren, eta gaua 15.
1 i A Calend. Iesus Kristen Zirkonzisionea 8 ii b 4 iii c 3 16 iiii d Prid. No. 5 v e Nonæ. vi f 8
Iaunaren Epiphania 13 vi

Errioxako lekukotasunak: Emilianoar glosak

Mar 2, 2022

Glosaren irudiaDomeniglia Kukulako (Errioxa) monastegi batean aurkitu ziren euskarazko lehen esaldiak. Latinez idatzitako prediku liburu batean zeuden ,latinezko testuaren ertzetan, eukeraz, gazteleraz eta latinez zeuden. "Izioqui dugu" eta "guec ajutu ez dugu" dira esaldiak.