تاریخچه تصحیح دیوان حافظ

گردآوری دیوان حافظ

747

دیوان حافظ، به احتمال زیاد، نخستین بار پس از مرگ او، توسط محمد گلندام گردآوری شده‌است. البته بعضی از گزارش‌های تأیید نشده حاکی از آن است که حافظ دیوان خود را در ۷۷۰ ه‍. ق (برابر با 747ه.ش)، یعنی بیش از بیست سال قبل از مرگش ویرایش کرده‌است. اما هیچ دست‌نویسی از این نسخه وجود ندارد. چندین نسخهٔ خطی شناخته‌شده در ایران، اروپا و جاهای دیگر موجودند که تاریخ آن‌ها از ربع دوم و سوم سدهٔ پانزدهم میلادی، یعنی از 30 تا 60 سال پس از مرگ
شاعر است و قابل اطمینان‌ترین آن‌ها کمتر از ۵۰۰ شعر دارند

تصحیح دیوان حافظ توسط سودی

970

نخستین نسخهٔ بازنگری‌شدهٔ تاریخی، که مدت‌ها به‌عنوان منبعی موثق از زندگی حافظ پذیرفته شده بود، متعلق به سودی، مترجم اهل عثمانی (درگذشته 970ه‍.ش) بود. او یک بار متهم شد که یک یا دو شعر در همدردی با شیعه را از بین برده‌است، اما پژوهش‌های مدرن با ناکامی در پیدا کردن این اشعار در نسخه‌های خطی اولیه و کمترین گمان در تشیع حافظ، او را تبرئه کرده‌است. این بازنگری به‌عنوان پایه‌ای برای یک نسخه بلند برجستهٔ دیگر و در سه جلد شامل ۶۹۲ شعر از هرمان بروکهاوس در نظر گرفته شد

چاپ دیوان حافظ در کلکته

1170

در اواخر سدهٔ هجدهم و اوایل سدهٔ نوزدهم میلادی، توجهی بسیار گسسته و غیرحرفه‌ای به حافظ در میان اروپایی‌ها — و بیشتر بریتانیایی و فرانسوی — دیده شد؛ اما نقطهٔ عطف، چاپ متونی در یک نسخهٔ چاپی در کلکته به‌سال ۱۷۹۱ م (برابر با 1170ه.ش) و دربردارندهٔ ۷۲۵ شعر بود که با نام آپ‌جان همراه بود؛ این ویرایش هم برپایهٔ نسخه‌های خطی متأخر و بیشتر بر روی بازنگری سودی استوار بود؛ مقدمهٔ آن بیشترِ مطالب مربوط به زندگی‌نامهٔ سنتی را پوشش می‌داد

چاپ دیوان حافظ به زبان آلمانی

1191

جوزف فون هامر در سال ۱۸۱۲ (برابر با 1191ه.ش) ترجمه‌ای سترگ به زبان آلمانی و منثور از دیوان حافظ تهیه کرد که گوته هنگامی‌که دیوان غربی–شرقی را می‌نوشت، با آن آشنا شده بود

چاپ دیگری از دیوان حافظ به زبان آلمانی توسط فون شواناو

1243

بین سال‌های ۱۸۵۸ تا ۱۸۶۴م (برابر با1237 تا 1243ه.ش)، یعنی تقریباً همزمان با نسخهٔ بروک‌هاس و با استفاده از منابع مشابه، فینتسنتس روزنتسوایگ فون شواناو نسخهٔ سه جلدی دیگری از متن را به‌همراه ترجمه‌ای بسیار ماهرانه از یک بیت به زبان آلمانی منتشر کرد

گسترش حافظ شناسی در ایران

1279

سدهٔ بیستم میلادی(برابر با 1279-1379ه.ش)، دوران تولد جدی دوبارهٔ حافظ‌شناسی در ایران بود. پیش از این نیز اشارهٔ ویژه‌ای به پژوهش‌های بنیادی قاسم غنی شد، اما برخی از دانش‌پژوهان برجستهٔ فارسی امروز وجود دارند که مقالاتی مهم در این زمینه ندارند. به‌طور خاص، سه نسخه مورد توجه قرار می‌گیرند

چاپ دیوان حافظ نسخه عبدالرحمن خلخالی

1306

ازجمله نسخهٔ عبدالرحیم خلخالی، چاپ به‌سال ۱۹۲۷م (برابر با 1306ه.ش)در تهران و دارای ۴۹۵ شعر، برپایهٔ دست‌نویس ۸۲۸ ه‍. ق، اما با خطاهایی رتبه‌اش تنزل یافت

چاپ دیوان حافظ نسخه حسین پژمان

1315

نسخهٔ حسین پژمان، چاپ به‌سال ۱۹۳۶م(برابر با 1315) در تهران و دارای ۹۹۴ شعر که بسیاری از آن‌ها مشکوک عنوان شده‌اند

چاپ دیوان حافظ نسخه محمد قزوینی و قاسم غنی

1320

نسخهٔ محمد قزوینی و قاسم غنی چاپ به‌سال ۱۹۴۱م (برابر با 1320ه.ش)در تهران و دارای ۵۷۶ شعر که علمی‌ترین نسخه و قابل اعتمادترین آن‌ها تاکنون و برپایهٔ برخی از نسخه‌های بسیار قدیمی و دارای مقدمهٔ خوبی است اما ساختار انتقادی ندارد. همچنین نسخه‌ای جدید برپایهٔ نسخه‌های بسیار اولیه، توسط هلموت ریتر تهیه شده‌است

گردآوری دیوان حافظ توسط دکتر خانلری

1378

در سال 1958م(برابر با 1337ه.ش) پرویز ناتل خانلری دست‌نویسی متعلق به حدود ۸۱۳ ه‍.ق منتشر کرد که دربردارندهٔ ۱۵۲ شعر در شرایط متنی خوب است. نسخه‌های خطی اشتقاقی، گاهی با شرح‌های فارسی، ترکی یا اردو، در طول چهار سدهٔ بعدی ادامه یافت